کتاب دین در جوامع مدرن

کتاب دین در جوامع مدرن مجموعه مقالاتی نوشتهٔ دانیل ارویو- لژه، ژان پل ویلم، پی یر برشون و جمعی دیگر از نویسندگان، گزینش و ترجمهٔ علیرضا خدامی است و نشر نی آن را منتشر کرده است. این کتاب مقالاتی در جامعه‌شناسی دین است.

درباره کتاب دین در جوامع مدرن

سازه‌باوری (برساخت‌گرایی) یکی از پرجاذبه‌ترین پارادایم‌های نظری در عرصهٔ جامعه‌شناسی است. مطابق این دیدگاه، واقعیت اجتماعی داده‌ای ازپیش تعریف‌شده نیست که بر آگاهی و نگرهٔ افراد فرونشیند. بلکه در فرایند کنش و واکنش پیوسته‌ای که افراد در عرصهٔ اجتماعی در آن درگیرند در حال ساخت و بازساخت است. 

در چند دههٔ گذشته، چنین رویکردی به پژوهش‌های جامعه‌شناختی در زمینهٔ دین سمت‌وسویی نو بخشیده است. به پیروی از رویکرد سازه‌باور، امروزه بسیاری از جامعه‌شناسان نیز امر دینی را امری انتزاعی به شمار نمی‌آورند که در درون مجموعه‌ای از متون محبوس است و از کنش تاریخی تأثیر نمی‌پذیرد، بلکه آن را براساس تجربهٔ کنشگران، بستر اجتماعی‌تاریخی معین و پیوسته در حال ساخت و بازساخت می‌بینند. به باور آنان، امر دینی را نمی‌توان به سطح اجتماعی متبلور آن یعنی نهادها، سازمان‌ها، نقش‌ها و هویت‌های ازپیش تعریف‌شده فروکاست. مهم شیوه‌ای است که فرد از رهگذر آن جهان اجتماعی را تجربه می‌کند. دین‌داری به‌منزلهٔ یکی از مقولاتی که فرد به کمک آن جهان واقع را می‌سازد، می‌تواند شناخت شیوه‌ای را فراهم آورد که فرد از رهگذر آن جهان اجتماعی را از آن خود می‌کند. ازاین‌رو امروزه جامعه‌شناسان دین در واکاوی‌های خود دین‌داری، دین و امر دینی را به گونه‌ای جداگانه فهم می‌کنند. شاید بتوان نقطهٔ آغاز این تمایزگذاری را به گئورگ زیمل نسبت داد. اگرچه نمی‌توان وی را در شمار جامعه‌شناسان دین قرار داد، بااین‌همه باید دانست که وی دین‌داری را به‌مثابهٔ یک مقوله در نظر گرفته و آن را از دین جدا کرده است. به گمان وی، دین‌داری یکی از بزرگ‌ترین مقولاتی است که انسان از رهگذر آن به جهان «صورت می‌دهد». 

دانیل اِرویولِژِه و ژان‌پل ویلِم در تفسیر خود از دریافت زیمل می‌نویسند که دین‌داری «صورت‌بخشی به تجربه‌ای تاریخی است که ساختاربخشی امر واقعی را برای انسان ممکن می‌کند». دین‌داری داده‌ای «پیشینی» در روان انسان است و «جلوه‌ای است از درونیات» اما باید دانست که دین‌داری در خلأ ابراز نمی‌شود و وجهی اجتماعی دارد. هرچند که دین‌داری یک سوبژکتیویته است، اما با امر اجتماعی پیوندی وثیق دارد. امر اجتماعی واسطه‌ای است که دین‌داری از طریق آن ساخته و پرداخته می‌شود. دین یکی از تعینات امر اجتماعی است. درواقع، دین شیوهٔ عینی‌شدهٔ دین‌داری است که در هیئت یک فرهنگ درآمده و به‌صورت نهادی‌شده‌ای قاعده و شکل پیدا کرده است. فرد دین‌دار در دیالوگی پیوسته با نهاد دینی قرار دارد و پیوند وی با آن منفعلانه نیست. وظیفهٔ جامعه‌شناس، شناختِ صورت‌های گوناگون بهره‌گیری از دین است که افراد به کار می‌گیرند. بنابراین، دین‌داری دقیقاً همان بهره و کاربرد دین در چارچوب زندگی روزمرهٔ آن‌هاست. ازاین‌رو اَشکال دین‌داری به فراخور موقعیت فردی و اجتماعی آنان متنوع است. لیکن هنگامی که از امر دینی سخن به‌میان می‌آید، اشاره به مواردی است که میان دین‌داری و دین تفکیکی ازلحاظ معنایی برقرار نشده است و کلیت این موضوع صرف‌نظر از جلوه‌های تاریخی یا فردی مدّ نظر است. 

در چنین چشم‌اندازی است که جامعه‌شناسان دین در فرانسه همانند بسیاری از کشورهای غربی دیگر، چندین دهه است که به کنکاش‌های فراوانی دربارهٔ وضعیت امر دینی و باورداشتن در این کشورها پرداخته‌اند و نتایج آن را در کتب یا نشریات پژوهشی منتشر کرده‌اند. مترجم کتاب دین در جوامع مدرن با آگاهی از ضرورت آشنایی خوانندهٔ فارسی‌زبان با نوع رویکرد به جایگاه دین و وضع و حال دین‌داری در جهان مدرن غربی، اقدام کرده است به گردآوری و برگردان چندین نوشتار که در کتب یا نشریات معتبر فرانسوی در دههٔ اخیر به چاپ رسیده است. این مجموعه قابلیت بازنمایی بخش شایان توجهی از وضعیت امر دینی در جهان غرب و کنکاش‌های مفهومی آن را دارد.

نویسندگان کتاب دین در جوامع مدرن از این قرار هستند:

دانیل اِرویولِژِه استاد و رئیس پیشین مدرسهٔ عالی تحقیقات علوم اجتماعی پاریس و سردبیر نشریهٔ آرشیو علوم اجتماعی ادیان است. وی از برجسته‌ترین چهره‌های جامعه‌شناسی ادیان در اروپا و در شمار کسانی است که بیش‌ترین تأثیر را در مطالعه و نظریه‌پردازی در زمینه‌های گوناگونی همچون صور گوناگون مدرنیتهٔ دینی، جنبش‌های نوین دینی و فرقه‌ها در فرانسه و اروپا داشته است. اِرویولِژِه کتاب‌ها و مقالات بسیار زیادی را به زبان‌های مختلف به چاپ رسانده است. «جامعه‌شناسی ادیان در فرانسه: از جامعه‌شناسی سکولاریزاسیون تا جامعه‌شناسی مدرنیتهٔ دینی» و «جامعه‌شناسی "مدرنیته‌های دینی چندگانه": رویکردی دیگر به "دین نامرئی جوامع اروپایی» دو نوشته‌ای است که از این جامعه‌شناس زن فرانسوی برگزیده‌ایم.

ژان‌پل ویلِم استاد مدرسهٔ کاربردی علوم عالی سوربن پاریس و رئیس پیشین جامعهٔ بین‌المللی جامعه‌شناسی دین است. وی در چندین برنامهٔ پژوهشی و آموزشی با دانیل اِرویولِژِه همکاری کرده است و از مفسران بنام نظریه‌های جامعه‌شناسان کلاسیک نظیر دورکیم، زیمل و وبر در زمینهٔ دین و نیز در زمرهٔ متخصصان پروتستانتیسم، سکولاریزاسیون، جنبش‌های دینی معاصر و آموزش دینی در کشورهای اروپایی است. 

پی‌یر برِشون استاد مدرسهٔ علوم سیاسی گرونوبل است. وی مسئول و هماهنگ‌کنندهٔ پیمایش ارزش‌های اروپایی در فرانسه و رئیس انجمن پژوهشی نظام‌های ارزشی این کشور است. از وی نوشته‌های بسیاری دربارهٔ تحول دین‌داری در اروپا موجود است. از برِشون دو مقالهٔ «دین‌داری اروپاییان: تنوع و گرایش‌های مشترک» و «دین‌داری در اروپای غربی: تحولات از ۳۰ سال پیش تاکنون» آمده است. از آن‌جا که مقالهٔ دوم در تابستان ۲۰۱۳ نوشته شده است و وضعیت کنونی دین‌داری در اروپا را شرح می‌دهد، از اهمیت بسیاری برخوردار است.

ژان‌فرانسوا دورتیه مدیر انتشارات معتبر مجلهٔ علوم اجتماعی فرانسه تألیفات فراوانی را در زمینهٔ علومِ شناختی، فلسفه و جامعه‌شناسی نگاشته است. لوران تِستو نیز در مجلهٔ یادشده با دورتیه همکاری می‌کند و در فعالیتی مشترک در سال ۲۰۰۵ کتابی را منتشر کردند با عنوان دین، یگانگی و گوناگونی، «بازگشت امر دینی، پدیده‌ای جهانی» عنوان نوشتهٔ حاضر در این مجموعه است.

شانتال سَن‌بلانکا استاد دانشگاه پادُوا در ایتالیا و از پژوهشگران حوزهٔ جامعه‌شناسی اسلام در سرزمین غربت در اروپاست. از این زن جامعه‌شناس فرانسوی، کتاب‌ها و مقالات گوناگونی در این باره به زبان‌های گوناگون به چاپ رسیده است. «[روند] انتقال اسلام نزد نسل‌های جدید در سرزمین غربت» نام مقالهٔ وی در کتاب حاضر است.

خواندن کتاب دین در جوامع مدرن را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزه‌های جامعه‌شناسی و فلسفه و پژوهشگران دین پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب دین در جوامع مدرن

«این تعریف رواج یافته است که مدرنیتهٔ غربی «برون‌رفت از دین» است. این‌که بنیان راهبر مدرنیته را دقیقاً در این برون‌رفت ببینیم مستلزم آن است که چیستی دین برای ما روشن باشد. ژان‌کلود مونو در مطالعه‌ای بسیار موشکافانه دربارهٔ مفهوم سکولاریزاسیون یادآور می‌شود که درواقع «نمی‌دانیم 'برون‌رفت از دین` به چه معناست.» نمی‌دانیم زیرا مفهوم سکولاریزاسیون که بنیان این ادعاست، هم رهایی از دین فهم شده است هم «دنیوی‌شدن»، یعنی هم گسست قطعی از دین هم اجرای اصول دینی مهمی که ریشه‌ای یهودی و مسیحی دارد. آن‌چه در این بحث مسئله است فهم کامل مدرنیتهٔ غربی است، فهمی که می‌تواند از ایدهٔ ناپیوستگی یا پیوستگی دفاع کند. جامعه‌شناسان ادیان به‌خوبی با بحث سکولاریزاسیون آشنایند، حتا اگر همیشه به ابعاد پیش‌فرض‌های فلسفی خود توجه نکنند، بحثی که مطمئناً مستلزم فهم امر دینی است. ژان‌مارک تِتاز و پی‌یر ژیزل به‌درستی خاطرنشان می‌کنند که «پرسش دربارهٔ چیستی دین یا امر دینی به مدرنیتهٔ غربی مربوط می‌شود»، مدرنیته‌ای که به هنگام طرح پرسش دربارهٔ مفهوم دین درواقع دربارهٔ خود پرسشگری می‌کند. این پرسشگری رابطه با دیگری را به میان می‌کشد، هم در بُعد درزمانی (گذشته) هم در بُعد هم‌زمانی (سایر فرهنگ‌ها). خود فرایند مدرنیته است که با تمایزگذاری میان حوزه‌های مختلف فعالیت، این پرسش را پیش می‌کشد: چه‌چیزی به امر دینی مربوط است چه‌چیزی مربوط نیست. بدین‌ترتیب واژهٔ دین به پدیده‌ای مشخص اشاره می‌کند. از همین رو است که از «حوزهٔ دینی»، «مرجعیت‌های دینی» و نسبت‌های میان امر دینی و امر اقتصادی، امر سیاسی، امر فرهنگی، امر اجتماعی و... سخن می‌گوییم. باری، همان‌گونه که امیل بِنونیست یادآور می‌شود «هندواروپاییان که واقعیت همه‌جا حاضرِ دین را امری مجزا نمی‌پنداشتند، واژه‌ای برای نامیدن آن نداشتند.» لَکشمی کپَنی به‌نوبهٔ خود با بهره‌گرفتن از مثال هندوئیسم نشان می‌دهد که تفکیک میان امر دینی و امر غیردینی در برخی از فرهنگ‌ها مسئله‌ساز است: «آن‌چه هندوئیسم می‌نامند (واژهٔ ابداعی انگلیسی‌ها در حدود سال ۱۸۳۰) حوزه‌ای مجزا از زندگی اجتماعی نیست، آن‌گونه که در دنیای امروز غرب در مورد دین صادق است. هندوئیسم اساساً و همواره نظامی اجتماعی‌دینی است. دارما واژه‌ای است که در زبان‌های سانسکریت، هندی، بنگالی و غیره کاربرد دارد و معنای دقیق‌تر آن بنیان کیهانی و اجتماعی و هنجار سامان‌دهندهٔ زندگی است و این با ایدهٔ دین منافاتی ندارد. منظور از آن قانونی در بطن و متن طبیعت اشیا و مضبوط هم در جامعه هم در کنه هریک از ماست. اگر از یک هندی بپرسیم: «دین شما چیست؟»، درست مثل این است که از او بپرسیم: «شیوهٔ زندگی شما چیست؟»»