کتاب برنامه بازگشت به اجتماع (CRP)، راهنمای مربیان

کتاب برنامه بازگشت به اجتماع (CRP)، راهنمای مربیان با عنوان اصلی Social and Independent Living Skills: The Community Re-Entry Program نوشتهٔ رابرت پل لیبرمن و ترجمهٔ حمید طاهرخانی (روان‌پزشک و سرپرست مرکز توان‌بخشی طلوع) و امیرحسین جلالی ندوشن (روان‌پزشک و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران) است. انتشارات ارجمند این کتاب را منتشر کرده است. اثر حاضر که در دستهٔ روان‌درمانی و مشاوره قرار گرفته، در باب مهارت‌های زندگی اجتماعی و مستقل است. این کتاب یک طرح آموزشی گام‌به‌گام ارائه داده تا مربیان بتوانند به‌شکلی ساده و مؤثر یک برنامه را به بیماران آموزش دهند. این برنامه «بازگشت به اجتماع» نام دارد و ویژهٔ بیمارانی است که اختلالات روانی مزمند دارند. نسخهٔ الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب برنامه بازگشت به اجتماع (CRP)، راهنمای مربیان اثر رابرت پل لیبرمن

این اثر با مقدمه‌ای به قلم «جعفر بوالهری» (روان‌پزشک و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران) آغاز شده است. کتاب «برنامهٔ بازگشت به اجتماع (CRP)، راهنمای مربیان» که در سال ۱۳۹۳ در ایران منتشر شده، «برنامهٔ بازگشت به اجتماع» را ارائه کرده است. این برنامه یکی از بخش‌های اصلی «برنامهٔ مهارت‌های زندگی مستقل و اجتماعی» است که توسط مرکز تحقیقات بالینی بازتوانی روان‌پزشکی دانشگاه UCLA تدوین شده است. این برنامه برای افرادی طراحی شده است که با اختلالات روانی مزمن مانند اسکیزوفرنیا، اختلال دوقطبی و افسردگی‌های شدید دست‌وپنجه نرم می‌کنند. هدف اصلی این برنامه را توانمندسازی بیماران برای زندگی مستقل و حضور فعال در اجتماع دانسته‌اند. در این مسیر، برنامه آن‌ها را با دانش و مهارت‌های لازم آشنا می‌سازد تا بتوانند از خدمات بازتوانی روانی - اجتماعی بهره‌مند شوند و نقش مؤثری در زندگی روزمرهٔ خود ایفا کنند. برنامهٔ بازگشت به اجتماع بخش‌های مختلفی از جمله آمادگی برای ترخیص، مدیریت دارو، شناخت و کنترل علائم بیماری و برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت و فعالیت‌های تفریحی را در بر می‌گیرد. این ترکیب جامع باعث می‌شود که برنامه نه‌تنها آموزش‌محور بلکه کاربردی و قابل اجرا در زندگی واقعی بیماران باشد. از مهم‌ترین ویژگی‌های این برنامه، انعطاف‌پذیری آن در اجرا توسط تمامی متخصصان سلامت روان و بازتوانی است. کتاب «برنامهٔ بازگشت به اجتماع (CRP)، راهنمای مربیان» یک طرح آموزشی گام‌به‌گام ارائه داده تا مربیان بتوانند به‌شکلی ساده و مؤثر این برنامه را به بیماران آموزش دهند.

پس از جنگ جهانی دوم و با ورود داروهای جدید روان‌پزشکی دوران «مؤسسه‌زدایی» آغاز شد؛ دورانی که طی آن بیماران روان‌پزشکی از آسایشگاه‌ها ترخیص و ظاهراً به جامعه بازگردانده شدند، اما در عمل، بسیاری از آن‌ها به‌جای بازگشت به زندگی عادی سر از زندان‌ها، خانه‌های سالمندان، نوانخانه‌ها و سایر مؤسسات درآوردند یا خانواده‌هایی که آموزش لازم برای مراقبت از بیماران را نداشتند، مجبور به نگهداری از آن‌ها شدند. مشکل اصلی این بود که بدون حمایت‌های روانی - اجتماعی، برنامه‌های بازتوانی، آموزش و پیگیری پس از ترخیص، روند درمان ناقص می‌ماند؛ در واقع درمان اختلالات روانی شدید تنها با کاهش علائم پایان نمی‌یابد؛ بلکه پیامدهای بلندمدت بیماری و کمبود مهارت‌های اجتماعی مانع از حضور فعال این بیماران در خانه، محل کار و جامعه می‌شود. از دههٔ ۱۹۸۰ میلادی مفهوم بازتوانی روانی - اجتماعی رشد چشمگیری پیدا کرد. امروزه روشن است که بازتوانی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرایند درمان است و از همان آغاز مصاحبه و تجویز دارو آغاز می‌شود. این مسیر شامل درمان دارویی، درمان‌های شناختی - رفتاری، آموزش مهارت‌های اجتماعی، مداخلات خانوادگی، توان‌بخشی حرفه‌ای، اشتغال و اسکان حمایتی، مدیریت فردی و ایجاد شبکه‌های پشتیبان اجتماعی است. در ایران، اقدامات مثبتی برای ادغام سلامت روان در مراقبت‌های اولیه انجام شده، اما در حوزهٔ درمان همچنان تمرکز بر دارو است و توجه کافی به بازتوانی و روان‌پزشکی جامعه‌نگر نشده است. اگرچه یک دورهٔ سه‌ماههٔ آموزش روان‌پزشکی جامعه‌نگر برای دستیاران روان‌پزشکی در نظر گرفته شده، اما بدون اجرای برنامه‌های عملی و مؤثر در سطح جامعه، این آموزش به‌تنهایی کارساز نخواهد بود.

یکی از نیازهای اصلی در بازتوانی، آموزش مهارت‌های اجتماعی به بیماران برای بازگشت مؤثر به زندگی روزمره است. هرچند در رشته‌های مختلف مرتبط با سلامت روان به این موضوع پرداخته شده، اما اجرای منسجم و عملی آن در مراکز درمانی همچنان چالش‌برانگیز است. در این مسیر «برنامهٔ بازگشت به اجتماع» که نتیجهٔ سال‌ها تجربهٔ پروفسور «رابرت پل لیبرمن» و همکارانش در دانشگاه UCLA است، به‌عنوان یک راهکار مؤثر و کاربردی شناسایی شده است. اجرای این برنامه در ایران از سال ۱۳۸۷ در مرکز توان‌بخشی «طلوع» آغاز شد و در ادامه، آموزش آن در قالب دورهٔ بازتوانی برای دستیاران روان‌پزشکی دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران و شهید بهشتی نیز آغاز شد. مدل «درهای باز» در مرکز طلوع همراه با اسکان حمایتی و بازخورد مثبت خانواده‌ها و اساتید، اهمیت این برنامه را بیشتر آشکار ساخت. با حمایت مالی وزارت بهداشت و نظارت انستیتو روان‌پزشکی تهران، این برنامه به پارسی ترجمه شد و از سال ۱۳۹۱ در بیمارستان روان‌پزشکی ایران به‌عنوان بخشی از برنامهٔ روان‌پزشکی جامعه‌نگر به اجرا درآمد. پروفسور رابرت پل لیبرمن از این اقدام استقبال و بر ضرورت بومی‌سازی و اجرای کامل برنامه تأکید کرد.

خلاصه کتاب برنامه بازگشت به اجتماع (CRP)، راهنمای مربیان

راهنمای استفاده از برنامهٔ «بازگشت به اجتماع» در ابتدای این کتاب آورده شده است. این راهنما چارچوبی گام‌به‌گام برای اجرای مؤثر و آسان برنامه ارائه داده است. هدف این برنامه را آموزش به افراد مبتلا به اختلالات روان‌پزشکی مزمن و عودکننده دانسته‌اند تا این گروه علائم و رفتارهای مهم پیش از ترخیص را بشناسند، در برنامه‌ریزی برای ترخیص یا انتقال به شرایطی با نظارت کمتر مشارکت کنند، بتوانند با ارائه‌دهندگان خدمات اجتماعی ارتباط مؤثر برقرار کنند، به اهمیت مصرف داروها پی ببرند و چالش‌های دارویی را مدیریت و نیز از عود بیماری پیشگیری کنند. این برنامه شرکت‌کنندگان را برای عبور از مرحلهٔ بستری و ورود به زندگی مستقل اجتماعی آماده می‌سازد و توان بهره‌گیری از خدمات بازتوانی روانی - اجتماعی را برای آنان فراهم می‌کند. برنامهٔ «بازگشت به اجتماع» بخشی از برنامهٔ جامع‌تر «مهارت‌های زندگی مستقل و اجتماعی» است که توسط مرکز تحقیقات اسکیزوفرنیا و بازتوانی روان‌پزشکی دانشگاه UCLA تهیه شده است. دیگر بخش‌های این مجموعه شامل برنامه‌های خودمدیریتی دارویی، مهارت‌های حل مسئله، ارتباط مؤثر، اشتغال‌یابی، بهداشت فردی و مشارکت اجتماعی است. در برنامهٔ حاضر موضوعات ترخیص، بازگشت به جامعه و مهارت‌های موردنیاز برای تطبیق با زندگی مستقل با عناصر کاربردی دیگر مانند مدیریت دارو، تشخیص و پیگیری علائم هشدار و برنامه‌ریزی اوقات فراغت ترکیب شده است.

این برنامه از سه جزء اصلی تشکیل شده است؛ کتاب راهنمای مربیان که راهنمایی گام‌به‌گام برای اجرای جلساتی است که شامل توضیحات دقیق گفتاری، دستورات مربی و مطالبی است که باید برای شرکت‌کنندگان خوانده شود؛ نوار ویدئویی آموزشی که شامل داستان سه بیمار (با اختلالاتی مانند اسکیزوفرنیا، دوقطبی و افسردگی عودکننده) است که در فرایند ترخیص و بازگشت به اجتماع قرار دارند و مهارت‌هایی مانند مدیریت بیماری، استفاده از دارو و ارتباط با دیگران را تمرین می‌کنند؛ کتاب کار شرکت‌کنندگان که شامل خلاصه‌ای از مطالب جلسات، جدول‌ها، تمرین‌ها، فعالیت‌های خارج از کلاس و آزمون‌هایی برای ارزیابی میزان یادگیری است. استفادهٔ مؤثر از برنامه نیازمند بهره‌گیری همزمان از این سه بخش است. این برنامه شامل ۱۶ جلسهٔ آموزشی است که شرکت‌کنندگان را از مرحلهٔ بستری تا ورود به اجتماع همراهی می‌کند. جلسات ابتدایی (یک تا ۸) بیشتر مناسب بیمارانی است که در آستانهٔ ترخیص قرار دارند. جلسات بعدی (۹ تا ۱۶) می‌تواند در محیط‌های درمانی، مراکز جامعه‌محور یا محل سکونت شرکت‌کنندگان اجرا شود. محتوای این جلسات عبارت است از معرفی برنامهٔ «بازگشت به اجتماع»، شناخت علائم اختلالات روان‌پزشکی، ارزیابی آمادگی برای ترخیص، برنامه‌ریزی بازگشت به جامعه، برقراری ارتباط با محیط اجتماعی، مقابله با استرس در اجتماع، تنظیم برنامهٔ روزانه، تمرین قرار ملاقات (ویزیت) و اجرای آن، نقش دارو در پیشگیری از عود، ارزیابی اثربخشی داروها، حل مشکلات دارویی، مقابله با عوارض جانبی، شناسایی علائم هشداردهنده، پیگیری علائم هشدار، تدوین طرح اورژانس و نیز اجرای طرح بازگشت به اجتماع. برخی جلسات باتوجه‌به شرایط فردی می‌توانند حذف یا تعدیل شوند. برای مثال فردی با افسردگی شدید ممکن است به جلساتی خاص مانند تمرین قرار ملاقات نیازی نداشته باشد، اما ضرورت دارد علائم هشدار بیماری خود را بشناسد و برای مقابله با آن برنامه‌ریزی کند.

چرا باید کتاب برنامه بازگشت به اجتماع (CRP)، راهنمای مربیان را بخوانیم؟

این کتاب یک نقشهٔ راه کامل در اختیار مربیان قرار داده تا جلسات آموزشی را مرحله‌به‌مرحله و با اطمینان اجرا کنند؛ بدون اینکه نیاز به تجربهٔ قبلی گسترده داشته باشند. این کتاب به مربیان کمک می‌کند تا از افرادی که با اختلالات روان‌پزشکی مزمن روبرو هستند، به‌درستی حمایت و آن‌ها را برای ورود دوباره به جامعه آماده کنند. این مسیر تأثیر مستقیمی بر کیفیت زندگی آن‌ها و جامعه می‌گذارد.

کتاب برنامه بازگشت به اجتماع (CRP)، راهنمای مربیان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب را به روان‌پزشکان و دستیاران روان‌پزشکی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب برنامه بازگشت به اجتماع (CRP)، راهنمای مربیان

«معرفی جلسه ۳

جلسه ۳: تعیین آمادگی برای ترخیص

قابل توجه مربی

هدف از این جلسه برای شرکت‌کنندگان، یادگیری علایم و رفتارهایی است که آنها برای کار روی آمادگی برای ترخیص نیاز دارند. کار کردن روی علایم نیازمند مصرف داروهای تجویزی می‌باشد که این خود یک رفتار است که شرکت‌کننده در برنامه بعداً باید یاد بگیرد. سایر رفتارهایی که شرکت‌کنندگان باید یاد بگیرند شامل مصرف نکردن داروهای غیرقانونی و الکل، مقابله با استرس و ایجاد ارتباط مؤثر می‌باشد.

اعضای گروه درباره «آمادگی برای ترخیص» با مشاهده نوار ویدئویی که در آن کوین، باربارا و استیو در حال یادگیری در مورد معیارهای ترخیص هستند، آموزش می‌بینند..

بعد از مشاهده فیلم، با هر کدام از نفرات ایفای نقش تمرین کنید تا مهارت‌ها و اطلاعاتی که کسب شده است تقویت شود و مهارت‌های ایجاد رابطه خوب شکل بگیرد. در نهایت، شرکت‌کنندگان با یکی از اعضای تیم درمان برای تکمیل کردن برگه کارِ آمادگی برای ترخیص ملاقات خواهد داشت.

در اغلب موارد، هر چند برای شرکت‌کنندگان چندین بار هم توضیح داده شود آنان در مورد طرح درمان خود غیرفعال بوده و دارای اطلاعات کمی می‌باشند. آنها درمان را به عنوان چیزی که باید برایشان انجام شود می‌بینند و تمایل به حضور فعالانه در معالجه خود ندارند. در این جلسه تلاش می‌شود پیش زمینه‌ای برای جلسات آینده ایجاد شود تا شرکت‌کنندگان به صورت خودانگیخته اطلاعاتی درباره طرح ترخیص، شناسایی اثرات داروها و یادگیری درباره نحوه پیشگیری و به تأخیرانداختن عود کسب نمایند.

وسایل موردنیاز

-نوار ویدئویی برنامه «بازگشت به اجتماع»

-وسایل نمایش نوار ویدئویی

-کتاب کار شرکت‌کنندگان: برگه کار آمادگی برای ترخیص (صفحه ۵۱ راهنما، صفحه ۲۸ کتاب کار)

-بر روی تخته سیاه یا وایت‌بُرد فهرست مهارت‌های ارتباطی را بنویسد:

(۱) تماس چشمی، (۲) بلندی صدا، (۳) روانی کلام، (۴) حالت بدن و حرکات غیر کلامی، (۵) حالت چهره»