بریده‌هایی از کتاب مربی و تربیت

در حین شکست، دست از دنیا کشیدن سهل است؛ در حال پیروزی، دست از دنیا کشیدن مشکل است.

اگر انسان بخواهد خودش را بشناسد، بهترین راه این است که آرزوهایش را بررسی کند.

انسان سالم فهمیدن را بر نفهمیدن ترجیح می‌دهد؛

وقتی می‌گوییم «انسان»، فرد و شخص به ذهن ما می‌آید، هیکل یک آدمیزاد به ذهن می‌آید و این از نقاط کور فهم انسان و از موانع رشد فهم و توسعهٔ ذهنی است. سعی کنید هر وقت می‌شنوید «انسان»، «فرد» به‌تنهایی به ذهنتان نیاید. جامعه هم انسان است. چطور وقتی‌که می‌گوییم آب، خاصیتش این است که قطره به ذهن شما نمی‌آید؟ آب را اعم از قطره و دریا حکم می‌کنید و بدون ملاحظهٔ کمّیتش، خواص آن را بیان می‌کنید. باید ذهن ما جوری باشد که وقتی می‌گوییم انسان، انسانی در ذهن بیاید که کمیت را در او حذف کرده‌ایم و او را اعم از فرد و جامعه داریم مطرح می‌کنیم؛ به‌طوری‌که آنچه دربارهٔ انسان گفته می‌شود، دربارهٔ جامعه‌اش هم صادق باشد؛

بدانید اگر عظیم‌ترین موقعیت‌ها را در جامعه پیدا کنید، تازه اول کار است، نه آخر کار. رسیدن به مقام کار نیست؛ از مقام چه استفاده‌ای کردن و از آن در چه راهی بهره‌بردن و آن را برای چه چیز گرفتن مهم است.

اگر فقط برای به‌دست‌آوردن بهشت کار کنی، به‌طور مطلق از بهشت بیرونت می‌کنند؛ یعنی بهشتی، بهشت‌پرست نیست، بلکه خداپرست است؛ یعنی هرچه غیر خدا بود، حتی بهشت، اگر انسان برای او بخواهد کار کند و به آن دل ببندد، موجب لغزشش می‌شود

تربیت به‌معنی به‌فعلیت‌رساندن استعداد و به‌کمال‌رساندن مستعد کمال است.

دوستی استراتژیک و پایدار فقط بین انسان‌هایی وجود دارد که انسانیت در آن‌ها به‌طور مستقر بر نفسانیت حاکم شده باشد.

هرگاه موج فتنه‌ای برخیزد، انسان اگر شک کند، غرق می‌شود.

این همان جمله‌ای است که عیسی‌بن‌مریم در انجیل دارد. به علمای سوء زمان خود می‌گوید: شما کاهی را در چشم دیگران می‌بینید، بدون اینکه شاخه‌ای را که در چشم خودتان فرورفته است دیده باشید. اگر تو اول آن چوب درشت را از چشم خودت بیرون بیاوری، بعد بهتر می‌توانی آن خار کوچک یا کاه کوچک را از چشم دیگری خارج کنی.

آدمیزاد چون بمیرد، مردم بپرسند که چه به‌جا گذاشت: «مَا تَرَکَ؟» چندمیلیون یا چند خانه گذاشته است؟ چند تا بچه دارد؟ زن دارد یا ندارد؟ پدر دارد؟ این مسائل ازنظر انسان‌ها مهم است؛ اما آن‌ها که این را تحویل می‌گیرند، یعنی فرشته‌ها، نوع دیگری سؤال می‌کنند و از هم می‌پرسند: «مَا قَدَّمَ؟» چه چیزهایی تقدیم کرده و مقدم بر خودش فرستاده است؟

تکبر انحراف است و تواضع افتادن انسان در جا و خط و توان خودش.

سوءاستفادهٔ شیطان از تمایلات فطری انسان

ما باید مرز بین این دو مطلب را بشناسیم: کجا باید چوب خورد و صدا نداد تا فطرتی بیدار بشود و کجا به انسانی باید چوب زد تا فطرت او بیدار بشود؛ یعنی گاه باید از انسان کتک بخوری تا او را بیدار کنی و گاه باید او را بزنی تا بیدار بشود.

خودت سبقت نگیر؛ اگر تو را ندیدند، خودت را نشان نده؛ اگر صحبت می‌کنند و با تو مشورت نمی‌کنند غصه نخور؛ نگو ما را آدم ندانستند؛

مسلم یعنی متوجه الی‌الله؛ مسلم یعنی کسی که مواظب است روی از خدا برنگرداند.

«مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا.»

«فرد» و «اجتماع» هیچ‌یک اصالت ندارد. اصالت با «انسان» است. مافی‌الانسان اصیل است. مافی‌الانسان است که جامعه را و همچنین فرد را شکل می‌دهد.

اساس، درخشیدن انسانیت است. زندگی یعنی فرصتی که به انسان داده شده تا با استفاده از آن بتواند ظهور و طلوع کند و به‌عنوان یک حقیقت اعلی تجلّی کند. «تجلّی»، حقیقت انسان است؛

انقلاب فرهنگی این است که از دیدگاهی دیگر به زندگی نگاه کند.

این حرفی که تو می‌زنی دانه است و فکر او زمین است. ببین در این زمین چقدر بذر می‌توان پاشید؟ اگر تو در یک متر زمین یک کیلو گندم پاشیدی، هیچ‌کدامش سبز نمی‌شود. اگر هم سبز شوند، همدیگر را خفه می‌کنند. موعظه و اندرز و حرف زیاد در یک فضای کم باعث می‌شود که حرف‌ها همدیگر را له کنند

صبر به‌معنای «ایستادن از تلاش» نیست. صبر به‌معنی «مأیوس‌نشدن و به مقاومت ادامه‌دادن» است.

خیانت به یک انسان گاهی نیز به این صورت است که شرایط را چنان از دسترس او خارج کنی که یأس بر او غالب شود و هرگونه فعالیت تعطیل گردد؛ پس مرز بین خیانت و خدمت و ظلم و احسان، فعال‌کردن انسانیت و به‌تعطیل‌کشیدن آن است.

مَرکب هرچه کامل‌تر و سریع‌السیرتر و مطمئن‌تر باشد، وقتی راکب راه خطا رفت، دامنهٔ خسارات و تلفاتش وسیع‌تر می‌شود و میزان صدمات آن افزوده می‌گردد، وقتی علوم انسانی معلوماتی برخلاف واقع و اطلاعاتی غلط بود، هدف به غلط انتخاب می‌شود و طبعاً جهت منحرف می‌شود؛ پس زیربنای اصلاح در تعلیم و تربیت، اصلاح تعلیمات در علوم انسانی است.

خیانت به یک انسان هم یعنی فراهم کردن همه شرایط و مهیاکردن آن برای تعطیل‌ماندن فعالیت و درنتیجه عدم تبدیل استعداد به فعلیت.

اصل مهم در رهبری این است که وقتی مردم کاری می‌کنند، رهبر آن‌ها را زیاد تشویق کند تا آن‌ها در کارشان رغبت پیدا کنند، نه اینکه اگر خلافی کردند چنان خلاف را بزرگ کند که شخصیتشان کوبیده شود.

تربیت، تنظیم لحظه‌به‌لحظهٔ شرایط است برای حاکمیت مستمر انسانیت بر هوای نفس، به‌گونه‌ای که تکیه‌گاه این حاکمیت در نور «آگاهی» انسان و «تعهد» او به آگاهی‌اش باشد. تربیت انسانی به‌معنی تثبیت یا هماهنگ‌کردن شرایط بیرونی است، برای حاکمیت انسانیت بر درون و بیرون.

اگر جامعه‌ای با تمام ابعادش چیزی را پسندید، اما آن چیز خلاف مافی‌الانسان بود، چون‌که جامعه پسندیده آن چیز محترم نمی‌شود و اگر جامعه با تمام ابعادش خط و جهتی را رد کرد، اما آن جهت موافق مافی‌الانسان بود، محکوم نیست. اگر شما یک سلسلهٔ باطل را به هم ببندید و از مجموعهٔ این اباطیل یک جامعه به‌وجود بیاورید، آیا مجموعهٔ چند باطل یک حق را به‌وجود می‌آورد؟

قرآن دارد به انسان درس می‌دهد. می‌گوید: ای انسان، «شعار» تو را گمراه می‌کند. دقیق باش. شعار تو را همیشه به ضد نتیجهٔ اولش می‌رساند، درست زیر چتر همان شعار؛ شعار آزادی، دقیقاً برای سلب آزادی و شعار استقلال، دقیقاً برای سلب استقلال و شعار تساوی و تعادل، دقیقاً برای سلب تساوی و تعادل.

بنای تدبیر و تخصص و سیاست فرعونی، حکومت و استیلا بر مردم بود. برای همین اهل زمین و مردمش را دسته دسته و گروه گروه کرد. شِیَع جمع شیعه است؛ یعنی گروه‌های مختلف ایجاد کرد و هر دسته‌ای را در مقابل دسته‌ای دیگر قرار داد. آیه دارد خط استعمار را نشان می‌دهد. فرعون به‌عنوان نمونهٔ استعمار، هدفش استیلا و سلطه بود. برنامه و سیاست کار او در شروع اقداماتش این بود که جَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا...؛ مردم را لقمه‌لقمه و دسته‌دسته و گروه‌گروه و تکه‌تکه کرد. می‌گوید این خواسته در هر انسانی که بخواهد استیلا پیدا کند وجود دارد؛ راه موفقیت‌آمیز برای رسیدن به تسلط، ایجاد تفرقه و گروه‌گروه‌کردن یک جامعه است. در ازل و ابد تاریخ، شیوه و هستهٔ مرکزی نیروی جباران و مستکبران، کسانی که خط آن‌ها استثمار و استعمار دیگران است، شیعه‌شیعه‌کردن جامعه است.