بریده‌هایی از کتاب تمثیلات اخلاقی - تربیتی؛ جلد اول

تک‌تیرانداز: آن‌که دیر نظر می‌دهد، نظرش گران‌قیمت است، و آن‌که بسیار نظر می‌دهد، خیلی از نظرهایش بی‌تأمل است. آن‌که دیر قضاوت می‌کند، خوب قضاوت می‌کند. در جبهه تک‌تیراندازها بهتر از کسانی که سلاحشان را روی رگبار می‌گذارند، به هدف می‌زنند. یکی می‌زند، اما درست به هدف می‌خورد. آن دیگری دوتا خشاب خالی می‌کند، ولی می‌بینی که کاری نکرده و به هدف نزده است. آن‌که تک‌تیرانداز است دقت می‌کند و یک تیر خرج دشمن می‌کند و آن را هم درست به مغزش می‌زند. در موقع تصمیم‌گیری، روی حالت «تک‌تیر» باشید و وقتتان را بیشتر بر «نشانه‌روی» صرف کنید؛ دستتان زود روی ماشه نرود. وقتی‌که می‌خواهید دست روی ماشه ببرید، می‌گویند نفَستان را حبس کنید. چرا نفَس را حبس می‌کنید؟ چون با تنفس دست حرکت می‌کند و تیر خطا می‌رود. همین مسئله را در وقت تکلم انجام دهید. به‌جای نفَس، نفْس را حبس کن و بعد قضاوت کن. در تیراندازی نفَس را حبس کنید و در قضاوت کردن نفْس را.

برنامه ویژهٔ شیطان برای ممانعت از سحرخیزی دوغ و کره: روستایی‌ها دوغ را در مشک می‌زنند تا کره‌اش رو بیاید و آن را بگیرند و دوغ‌ها را بگذارند. بین‌الطلوعین در میان همهٔ اوقات شبانه‌روز ما، حکایت همان کره را دارد، و باقی آن دوغ است. شیطان همیشه کره‌ها را می‌گیرد. ندیده‌ای که خواب آن‌وقت شیرین‌ترینِ خواب‌هاست؟! انسان می‌تواند شب ساعت یک‌ونیم، بلکه دیرتر بخوابد؛ اما نمی‌تواند یک ساعت و نیم زودتر برخیزد. یک ساعت و نیم دیرتر خوابیدن هنر نیست؛ یک ساعت و نیم زودتر بیدار شدن هنر است.

دعا، وسیلهٔ کینه‌زدایی ذغال روی فرش: همهٔ کسانی را که از آنها گله دارید، مثل دانهٔ تسبیح ردیف کنید و یکی‌یکی دعایشان کنید. نخستین اثر این دعا این است که حبهٔ آتشی را که در دلتان بوده، بیرون می‌اندازید. قدیم‌ها که قلیان کشیدن مرسوم بود، گاهی ذغال گداخته از سر قلیان روی قالی می‌افتاد و فرصت اینکه بروند و انبر بیاورند، نبود؛ ناچار آن آتش را با دستشان برمی‌داشتند و دور می‌انداختند. اگر کسی از تو غیبتی کرده یا نسبت ناروایی به تو داده، این آتش افتاده روی دلت که از قالی گران‌بهاتر است. تا بخواهی برایش ثابت کنی که تو تقصیرکار نبوده‌ای، سوخته‌ای! پس دعایش کن. اول خودت را نجات بده تا دلت بیشتر از این تاول نزند، بعدش خدا خودش می‌داند که چطور مسئله را حل کند

مردم در حکومت‌های دیکتاتوری زیر سقف زندگی می‌کنند؛ گیاهانِ زیر سقف هستند و ازاین‌رو، عزت برای آنها رشد نمی‌کند. هرجا خانِ قدرتمندی باشد، مردم آنجا منافق می‌شوند؛ متملق و دورو می‌شوند؛ کم‌فهم و کم‌فرهنگ می‌شوند؛ زورگو و زورپذیر می‌شوند. سال‌ها باید بگذرد تا آن بیماری‌ها، آفت‌ها و رنج‌ها که براثر آن سایبان دورهٔ دیکتاتوری و اختناق به‌وجود آمده بود، جبران شود و نور تا مغز استخوان برسد؛ سال‌ها باید بگذرد تا یک راستگو در آنجا تربیت شود. انسان تا همهٔ ترس‌هایی را که از غیر خدا دارد از دلش بیرون نکند، ترس از خدا پیدا نمی‌شود. آنهایی از خدا می‌ترسیدند که از غیرخدا نمی‌ترسیدند. تا انسان در عالم اعلام نکند که از غیرخدا واهمه ندارد، هنوز ترس از خدا را شروع نکرده است و هنوز تا ترس از خدا فاصله دارد.

هر کس به‌اندازهٔ بزرگی خودش، کوچکی دنیا را احساس می‌کند، و به‌اندازهٔ پر درآوردن خودش احساس می‌کند که فضای عالم تنگ است.

کسی که روزی یک پاکت سیگار می‌کشیده و می‌خواهد یک‌باره در یک هفته سیگار نکشد، بر او بیشتر سخت می‌گذرد یا بر کسی که سیگاری نیست؟ آن‌که معتاد به سیگار است، این یک هفته برایش به اندازهٔ یک سال می‌گذرد، اما برای کسی که عادت به سیگار ندارد، این یک هفته با هفته‌های دیگر فرقی ندارد. کسی که بی‌پروایی‌هایی داشته و حالا می‌خواهد در صراط مستقیم باشد، چه زجری باید بکشد تا آن عادات را ترک کند! ازاین‌جهت خدا دربارهٔ این افراد می‌فرماید: (فَأولئِکَ یُبَدِّلُ اللهُ سَیِّئاتِهِم حَسَناتٍ) خدا بدی‌های اینها را تبدیل به حسنات می‌کند. این به دلیل زجرهایی است که می‌کشند.

خشم، بر ملا کنندهٔ درون انسان

اگر کسی به تو ظلم کند و تو بخواهی دلت خنک شود، دو راه داری: یک راه زودگذر و یک راه درازمدت. راه زودگذر این است که اگر مثلاً به تو فحشی داده، به او فحشی بدهی تا دلت خنک شود! اما این‌گونه خنک شدن، مثل این است که روی قسمت سوختهٔ بدن آب بریزی؛ با این کار، ابتدا محل سوختگی کمی خنک می‌شود، اما بعد آب در آن نفوذ می‌کند و باعث می‌شود که آن قسمت چرک کند و بدتر شود. راه درازمدت این است که دعایش کنی. در این راه، ابتدا به تو سخت می‌گذرد، اما بعد دلت خنک می‌شود. البته این راه نسبت به برادر دینی است، نه دربارهٔ دشمن.

وقتی انسان به برادر دینی خودش ظلم و تعدّی کرد، لذت مناجات با خدا از دلش گرفته می‌شود،

دل‌تنگی، دلخوری و بُغض کسان دیگر شما را بر آن ندارد که از عدالت خارج شوید.

بی پروایی در سخن؛ نشانهٔ بی ایمانی

انسان تا همهٔ ترس‌هایی را که از غیر خدا دارد از دلش بیرون نکند، ترس از خدا پیدا نمی‌شود.

انسان هرچه گمنام‌تر بماند، به سود اوست؛

انسان تا همهٔ ترس‌هایی را که از غیر خدا دارد از دلش بیرون نکند، ترس از خدا پیدا نمی‌شود. آنهایی از خدا می‌ترسیدند که از غیرخدا نمی‌ترسیدند.

گاهی دکتر به انسان می‌گوید: «تو دارو احتیاج نداری؛ مراقبت کن خوب می‌شوی». متأسفانه چنین دکتری مشتری ندارد. بعضی از دکترها از خودشان چیزی می‌نویسند تا بیمار به آنها بی‌عقیده نشود. انسان نباید با خدا این‌طور برخورد کند؛ بلکه باید هر چیزی را که خدا صلاح دید، بپذیرد.

انسان‌ها به‌وسیلهٔ سلام کردن حجاب‌هایی را که شیطان در بینشان قرار داده است، برمی‌دارند.

تأثیر متقابل جسم و قلب ماشین و موتور: به‌طور طبیعی ابتدا موتور ماشین کار می‌کند، بعد چرخ‌هایش؛ اما گاهی ماجرا به‌عکس می‌شود؛ یعنی باید ابتدا چرخ‌ها را به‌کار انداخت تا موتور به‌کار بیفتد. زبان انسان مثل چرخ ماشین، و قلب او مثل موتور آن است. باید خواست قلب بر زبان جاری شود؛ اما گاهی که قلب زنده نیست، باید زبان و دست کار کند تا کم‌کم قلب زنده شود؛ مثل چرخ‌های ماشین که کار می‌کند و یک‌دفعه موتور روشن می‌شود. یعنی وقتی فرد مدتی کارهایی را انجام دهد که زنده‌دل‌ها انجام می‌دهند، دلش زنده خواهد شد. باید از زنده‌ها تقلید کند و ادای زنده‌ها را دربیاورد؛ همان‌طور که وقتی ماشینی را هُل می‌دهی، ادای ماشین روشن را درمی‌آورد و به سبب ربطی که هست، موتور را به حرکت درمی‌آورد و روشن می‌کند. جسم و قلب روی هم تأثیر متقابل دارند و نمی‌توانند از هم جدا باشند.

در روایتی نقل شده است: «مَنْ عَمِلَ بِمَا عَلِمَ عَلَّمَهُ اللَّهُ مَا لَمْ یعْلَم» هر کس به آنچه می‌داند عمل کند، خدا آنچه را نمی‌داند به او می‌فهماند؛ یعنی خدا گرو می‌کشد و می‌گوید هروقت به علمی که به تو دادم، عمل کردی، بعد از آن، علم دیگر را به تو می‌دهم. در دیوارچینی، بنّایی که استادکار است روی داربست می‌رود، و یک نفر آجر را برایش بالا می‌اندازد. او باید آجری را که گرفته است داخل کار بگذارد تا آجر بعدی را برایش بالا بیندازند؛ یعنی باید دستش خالی شود تا بتواند بگیرد. اگر هنوز این آجر را کار نگذاشته، یکی دیگر به او بدهند، نمی‌تواند دوتا را با هم بگیرد و اگر هم بگیرد، نمی‌تواند داخل کار بگذارد. در علم نیز چنین است. انسان می‌گوید: «خدایا، به من بفهمان»؛ خداوند می‌گوید: «اینهایی را که به تو فهمانده‌ام، عمل کن تا باز هم به تو بفهمانم».

به دریا بنگرم دریا تو بینم به صحرا بنگرم صحرا تو بینم

هر کسی دنبال گمشده‌اش می‌گردد.

از حضرت امام صادق (ع) نقل شده است که فرمودند: «إنّ اللهَ طَیِّبٌ وَ لا یَقبَلُ إلّا الطَّیِّبَ».

انسان هم باید وقتی کاری از او سر زد، بگوید: (هَذَا مِن فَضْلِ رَبِیّ)

روستایی‌ها دوغ را در مشک می‌زنند تا کره‌اش رو بیاید و آن را بگیرند و دوغ‌ها را بگذارند. بین‌الطلوعین در میان همهٔ اوقات شبانه‌روز ما، حکایت همان کره را دارد، و باقی آن دوغ است. شیطان همیشه کره‌ها را می‌گیرد. ندیده‌ای که خواب آن‌وقت شیرین‌ترینِ خواب‌هاست؟! انسان می‌تواند شب ساعت یک‌ونیم، بلکه دیرتر بخوابد؛ اما نمی‌تواند یک ساعت و نیم زودتر برخیزد. یک ساعت و نیم دیرتر خوابیدن هنر نیست؛ یک ساعت و نیم زودتر بیدار شدن هنر است.

آن که خودش سیرخورده باشد، دیگر بوی سیر را نه از خود می‌شنود و نه از دیگران. کسانی این بوی سیر را احساس خواهند کرد که خود سیر نخورده باشند. گناه نیز بوی بدی دارد که خود گناهکار به علت ارتکاب گناه، آن بو را درنمی‌یابد؛ اما آنها که اهل گناه نیستند، بوی نامطبوع آن را کاملاً استشمام می‌کنند.

انسان گله می‌کند و می‌گوید که خدا فقط زورش به من رسیده است؛ «هرچه سنگ است، برای پای لنگ است». خداوند می‌خواهد به ما بفهماند که این دنیا قفس تنگ است و باید از آن دل بکنیم. خداوند ما را دوست می‌دارد؛ اینکه نخواسته ما با قفس مأنوس شویم، برای این است که ما را دوست دارد و می‌خواهد ما را از قفس بیرون بیاورد. خداوند انسان‌های قابل و شایسته را با مصیبت‌ها تربیت می‌کند و می‌سازد. مصائب در نظر کوردلان بلا و نعمت است؛ ولی در نظر آنها که می‌بینند، بزرگ‌ترین نعمت است.

قطب‌نما را اگر روی زمین یا تخته‌ای بگذارید، روی جهت اصلی خودش قرار می‌گیرد و راه را به شما نشان می‌دهد؛ اما اگر آهنی به آن نزدیک شود، دیگر نمی‌تواند راهنما باشد و منحرف می‌شود. برای شاهینِ انسان و عقربهٔ انصافِ او، تعلّقات مثل آهن است. عقربهٔ انصاف انسان درست روی خط طبیعی نمی‌ایستد، مگر آنکه تعلّقات را از خود دور کند. انصاف در قضاوت

یک ساعت و نیم دیرتر خوابیدن هنر نیست؛ یک ساعت و نیم زودتر بیدار شدن هنر است.

«سنت آکوستینوس» گفته: خدایا، تو ما را خلق کردی و به قلب‌های ما اطمینان دادی تا آرامش پیدا کنیم.

هر کس به آنچه می‌داند عمل کند، خدا آنچه را نمی‌داند به او می‌فهماند؛

انسان باید در رضای خدا دفن و پنهان شود.