بریده‌هایی از کتاب امپراتوری اندیشه: تاریخ ایران

دوشم گذر افتاد به ویرانه طوس دیدم جغدی نشسته جای طاووس گفتم چه خبر داری از این ویرانه گفتا خبر این است که افسوس افسوس منسوب به شهید بلخی

نگهبانان گرجی او در میدان جنگ محاصره و قتل‌عام شدند، در حالی که سربازان وزیر از دور ماجرا را نظاره می‌کردند. توپخانه ایران قبل از آن‌که بتواند بیش از چند توپ شلیک کند به دست دشمن افتاد و باقیمانده سپاه صفوی به سوی پایتخت گریخت.

گر من ز می مغانه مستم هستم گر عاشق و رند و بت‌پرستم هستم هر کس به خیال خود گمانی دارد من خود دانم هرآنچه هستم هستم

جالب توجه آن‌که ایرانیان در هیچ‌یک از سرزمین‌هایی که نادرشاه بدان‌جاها لشکرکشی کرد بیگانه نبودند. گرچه او و اسلاف صفوی‌اش اصالت ترک داشتند و در دربار به زبان ترکی سخن می‌گفتند، تأثیر فرهنگی ایران چنان بود که زبان درباری و اداری در دهلی و سراسر شمال هند فارسی و مکاتبات دیپلماتیک دربار عثمانی در استانبول نیز معمولاً فارسی بود. استیلای زبان فارسی از دهلی تا استانبول به نحوی برای بسیاری از ساکنان این منطقه طبیعی به نظر می‌رسید، گویی بازتاب خصیصه امپراتوری‌های ایرانی پیشین و تأثیر فراگیر ادبیات، دین و فرهنگ هنری ایرانی بود.

ایران در مراحل گوناگون تاریخی‌اش به‌راستی امپراتوری اندیشه بوده و به تعبیری هنوز هم هست فرهنگ ایرانی ملتی متنوع به لحاظ قومی و زمانی را در کنار هم نگه داشته است. ایران اکنون آماده است تا نقشی بزرگ‌تر از آنچه سالیان سال داشته در عراق، افغانستان و منطقه بر عهده گیرد. اما آیا ایران امپراتوری آینده است؟ به عبارت دیگر، آیا ایران می‌تواند نقش مهم و تأثیرگذاری را که شایسته آن است در خاورمیانه و دنیای وسیع‌تر عهده‌دار شود؟

بود آیا که در میکده‌ها بگشایند گره از کار فروبسته ما بگشایند اگر از بهر دل زاهد خودبین بستند دل قوی دار که از بهر خدا بگشایند

شاید استعاره‌ها فقط یک وسیله باشند، شوریدن علیه قراردادها، قراردادهایی که صرفا نوعی ژست است. این شعر گزندگی بیشتری دارد و تأثیری بیش از آن. حافظ شعر زیر را در دوران تحمیل قواعد خشک مذهبی از سوی حکومت نوشت: بود آیا که در میکده‌ها بگشایند گره از کار فروبسته ما بگشایند اگر از بهر دل زاهد خودبین بستند دل قوی دار که از بهر خدا بگشایند

نیکی و بدی که در نهاد بشر است شادی و غمی که در قضا و قدر است با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل چرخ از تو هزار بار بیچاره‌تر است

آه کوروش ... رعایای تو، پارسیان، مردمانی تهیدست با روحی آزاده‌اند

برای درک حس شرمساری و اندوه شیعیان شاید تصور این‌که اگر بعد از مرگ عیسی [ع] رهبری کلیسا به دست یهودای اسخریوطی، پونتیوس پیلاتوس و جانشینانشان می‌افتاد کارساز باشد.

گر من ز می مغانه مستم هستم گر عاشق و رند و بت‌پرستم هستم هر کس به خیال خود گمانی دارد من خود دانم هرآنچه هستم هستم(۲۶)

به‌ویژه در دوران منصور، خلیفه عباسی، مجریان و محققان ایرانی مخصوصاً از خراسان و ماوراءالنهر به دربار راه یافتند (هرچند به زبان عربی سخن می‌گفتند و بسیاری نام‌های عربی داشتند). حضور این ایرانیان با مخالفت اعراب مواجه شد که آنان را عجم می‌نامیدند به معنی گُنگ یا کسی که ناشمرده سخن می‌گوید و مِن‌مِن می‌کند اشاره‌ای تحقیرآمیز به نحوه سخن گفتن آن‌ها به زبان عربی. ایرانیان با جنبش معروف به شعوبیه از خود و هویت فرهنگی‌شان در برابر شوونیسم عرب دفاع کردند

درباره اقداماتی که اسکندر برای تثبیت یا تحکیم فرمانروایی خود انجام داد چیز زیادی در منابع غربی نیست، اما اسناد زرتشتی از کشتن مغ‌ها و معلم‌های بسیار به دست او می‌گویند و این‌که آتش‌های مقدس بسیاری از آتشکده‌ها خاموش شد. شاید این گفته‌ها صرفا منعکس‌کننده قتل‌های تصادفی و ویرانی حاصل از غارت سپاهیان مقدونی باشد. اما این احتمال نیز وجود دارد که مغ‌ها، صاحبان دینی که اساس دولت هخامنشی را تشکیل می‌داد و از این رو کانون مقاومت پایدار یا شورش بودند، می‌بایست سرکوب می‌شدند.

تأثیر اندیشه‌های آوگوستین طی قرون بعد در تفکرات کلیسا چشمگیر بود. او همچنین دلایل ارتدادی بودن مانویت را در بافتی مسیحی توضیح داد. اما حقیقت جالب توجه آن است که قبل از گرویدن به مسیحیت، آوگوستین که یک مانوی اعتراف‌کرده بود دیگران را به این فرقه دعوت، و احتمالاً در مقام یک روحانی مانوی عمل می‌کرده است. با وجود مخالفت، رد پای مانویت در اندیشه و افکار آوگوستین آشکار و پررنگ است.

اسکندر به عملیات خود ادامه داد و تا دورترین نقاط امپراتوری هخامنشیان رسید، تمام مقاومت‌ها را در هم شکست و آن‌گاه آن‌سوتر به هند و پنجاب امروزی گام نهاد. اما سپاهیانش از جنگ‌هایی که به نظر ابدی می‌رسید خسته شدند و از سیاست پارسی دوستانه او ناراضی بودند.

اما گرایشات اصلی اسلام فی‌نفسه در ایده ضدیت با مانویت بود و محمد [ص] که از فرقه‌ها و باورهای گوناگون سخن می‌گفت اعلام کرد که «همگی نجات خواهند یافت جز یکی: مانویان».(۲۳) به‌رغم نکوهش شدن فراوان آموزه‌های مانی، این تعالیم میان یک فرقه زیرزمینی تاب آورد. اما تکان‌دهنده‌ترین جنبه داستان تأثیری است که مانی در غرب داشت.

بسیاری از افکاری که آموزه‌های آوگوستین را به صورتی موفقیت‌آمیز با تعالیم مسیحی کاتولیک سازگار کرد به‌ویژه گناه نخستین (که او به صورتی جدی با تمایلات جنسی مرتبط کرد)، تقدیر ازلی، برگزیدگان رستگار، و (آشکارا) لعن اطفال تعمیدنیافته حداقل تا حدی ریشه در مباحثی دارد که پیش‌تر در کلیسای مسیحی وجود داشته است هرچند این بحث‌ها تحت تأثیر اندیشه‌های مشابه گنوسی آن‌هایی قرار گرفته بود که ملهم از مانی بودند. اما بسیاری از این مفاهیم محوری به‌خصوص گناه نخستین نشان‌دهنده تجانسی تکان‌دهنده با آموزه‌های مانوی بود.

فتحعلی‌شاه به معاهده ۱۲۱۵ ه .ق استناد کرد و از بریتانیا برای مقابله با روسیه در قفقاز کمک خواست، اما برای بریتانیایی‌ها متحد شمالی بیش از ایران ارزش داشت. آن‌ها این درخواست را نادیده گرفتند.

هر اروپایی‌زبانی که زبان فارسی می‌آموزد به‌سرعت با واژه‌های آشنایی مواجه می‌شود: پدر (در لاتین pater، در انگلیسی father)؛ دختر (در آلمانی tochter ، در انگلیسی daughter)؛ مردن (در لاتین mortuus، در فرانسه le mort, mourir)؛ نام (name)؛ در (door) و شاید از همه آشناتر، پسوند اول شخص مفرد زمان حال فعل «بودن» - am (مانند آنچه در عبارت «I am an Iranian» می‌بینیم ایرانی‌ام). برای انگلیسی‌زبان‌ها دستور زبان فارسی در مقایسه با زبان آلمانی آشناتر و به نحوی خوشایند ساده‌تر است.

شاید تا حدی خلاف انتظار باشد، اما در دوران داریوش سوم مالیات‌ها بیش از حد بالا رفت و بنیه مالی ایرانیان که سطح توقعشان زیاد شده بود ضعیف شد و جسارتشان را از دست دادند. از این رو، در ماهیت این حکومت تغییرات بنیادینی رخ داد و ایران به الگوهای اجتماعی و نظامی امپراتوری‌های اشکانی و ساسانی نزدیک‌تر شد.

با وجود مرگ نابهنگام اسکندر، هدف او تأثیرگذاری یونان و ایران بر یکدیگر و ایجاد یک تمدن آمیخته شرقی و غربی در وسعتی شگفت‌انگیز تحقق یافته بود. اما این هدف در نهایت با شکست مواجه شد.

آوگوستین به‌یقین نمی‌توانست افکار مانوی را که کلیسا قبلاً بدعت اعلام کرده بود با موفقیت به کلیسای مسیحی تحمیل کند. با این همه، ظاهراً این همان اتفاقی بود که افتاد و آوگوستین را همعصرانش دقیقاً به انجام دادن این کار متهم کردند به‌ویژه پلاگیوس، از پیشوایان معتقد به اراده آزاد که در سال‌های اولیه قرن پنجم م با آوگوستین جدالی دور و دراز و سخت بر سر مسائل الهیاتی داشت. پلاگیوس در این مبارزه باخت و کلیسا او را مرتد اعلام کرد. این شاید زیانبارترین تصمیمی بود که کلیسای مسیحی گرفت.(

این واقعیت که کاتبان در سیستم هخامنشی گزارش‌های خود و اسناد رسمی را به زبان‌های دیگر می‌نوشته‌اند نشان می‌دهد ادبیاتی در کار نبوده است. از امپراتوری هخامنشی هیچ تاریخی به زبان فارسی در دست نیست، زیرا در طبقات حاکمه پارس، (مغ‌ها) نوشتار را امری تبهکارانه و (پادشاهان و نجبا) آن را مربوط به طبقات پست و دون‌پایه می‌دانستند، یا هر دو. اسب‌سواری، تیراندازی، راستگویی اما نوشتن نه.

امروزه که ما در زمانه متفاوتی به سر می‌بریم، زمانه‌ای که مملو از مطالب نوشتنی است و درآوردن پول و خرج کردن آن حرف اصلی را می‌زند، وجود سیستمی که چندان ارتباطی با نوشتار نداشته و امور آن بیشتر با پرداخت جنسی حل و فصل می‌شده نه به صورت نقد، بدوی به نظر می‌رسد. اما تاریخ تحول انسان خطی نیست. نباید سنت شفاهی فرهنگ‌های پیچیده‌ای مانند مزداییسم را غیرموثق، ناقص یا عقب‌افتاده بدانیم و خود را برتر از آن.

مقبره‌هایی سنگی در میانه صخره‌ها. مقبره از نظر زرتشتیان بعدی که ملوث کردن زمین را با جسد مردگان توهین به مقدسات می‌پنداشتند مطرود بود. آن‌ها مرده‌ها را در دخمه‌هایی که به برج خاموشی معروف بود قرار می‌دادند تا پرندگان و دیگر جانوران از آن‌ها تغذیه کنند. با توجه به این‌که پادشاهان هخامنشی در مقبره‌ها دفن می‌شده‌اند آیا می‌شود آن‌ها را واقعاً زرتشتی دانست؟

مغان مزدایی با بدعت دانستن مانویت در همان ابتدا آن را محکوم کردند و درست‌تر آن است که آن را تحریف اندیشه ایرانی بدانیم یا در واقع حاصل گنوستیسیسم مسیحی در جامه مزدایی تا نماینده چیزی که بتواند در تفکر ایرانی تاب آورد.

پس از مرگ شاپور اول چند تن از پسرانش دوره‌هایی کوتاه جانشین او شدند و موبدی مزدایی به نام کرتیر به‌تدریج جایگاهش را در دربار تثبیت کرد. کرتیر با بی‌پروایی تمام از این موقعیت برای دفاع از آیین مزدایی راستین استفاده کرد و نه‌تنها عامل مرگ مانی و آزار و اذیت پیروان او شد، بلکه دست به آزار یهودیان، مسیحیان، بوداییان و پیروان سایر اقلیت‌ها زد. این آخرین بار نبود که دخالت بیش از حد رهبران مذهبی در سیاست ایران منجر به آزار اقلیت‌ها می‌شد (و شاید در نهایت عامل بدنامی آزاردهندگان).

بود آیا که در میکده‌ها بگشایند گره از کار فروبسته ما بگشایند اگر از بهر دل زاهد خودبین بستند دل قوی دار که از بهر خدا بگشایند

در تیر ۱۲۸۸، آن‌ها هماهنگ با جنوب که در آن انقلابیون اصفهان با ایل بختیاری متحد شده بودند به سوی تهران حرکت کردند و با موفقیت شهر را تصرف کردند. محمدعلی‌شاه به سفارت روسیه گریخت و از سلطنت خلع و به روسیه تبعید شد. احمدمیرزا جانشین پدرش شد، هرچند تا تیر ۱۲۹۲ تاجگذاری نکرد.

اولین شاعر بزرگ از دربار سامانی است؛ رودکی: دل سیر نگرددت ز بیدادگری چشم آب نگرددت چو در من نگری این طرفه که دوست‌تر ز جانت دارم با آن‌که ز صد هزار دشمن بتری