بریده‌هایی از کتاب انسان، فلسفه، عرفان

هر چیز که به نوعی برای ما «جنبه شخصی» پیدا می‌کند باعث «تیرگی بصیرتِ» ما می‌گردد

«فلسفه»، جست‌وجوی راز هستی است و «عرفان» شناور شدن و غرق گشتن در این راز. «تعصب»، هم مانع جست‌وجوگری حقیقی است و هم مانع شناوری و غرق شدن در زندگی. انسان متعصب، انسانی است که به «دانستن» رسیده است، متعصب‌ها نه فیلسوف می‌شوند، نه عارف! آن کس که نداند و نداند که نداند در جهل مرکب ابدالدّهر بماند (این یمین فریومدی) فیلسوف عارف، با وارستن از دانستن و با رهایی از تعصب در حالی که در دریای حقیقت غوطه‌ور است حیرت‌زده عظمت هستی است.

برای اطمینان از اینکه تصمیم‌گیری ما عقلانی است و «بصیرت» ما مخدوش نیست لازم است اطمینان داشته باشیم که احساسات ما در شرایط جوش و خروش قرار ندارند.

گرچه عقلت سوی بالا می‌پَرَد مُرغ تقلیدت به پستی می‌چَرَد علمِ تقلیدی وَ بالِ جان ماست عاریه‌ست و ما نشسته کان ماست زین خرد جاهل همی باید شدن دست در دیوانگی باید زدن آزمودم عقلِ دوراندیش را بعد از این دیوانه سازم خویش را

پشّه کی داند که این باغ از کی است کو بهاران زاد و مرگش در دی است کرم کاندر چوب زاید سُست حال کی بداند چوب را دقت نهال گرچه عقلت سوی بالا می‌پَرَد مُرغ تقلیدت به پستی می‌چَرَد علمِ تقلیدی وَ بالِ جان ماست عاریه‌ست و ما نشسته کان ماست زین خرد جاهل همی باید شدن دست در دیوانگی باید زدن آزمودم عقلِ دوراندیش را بعد از این دیوانه سازم خویش را غزلیات شمس ـ ادبیات ۲۳۲۱ تا ۲۳۳۲

چگونه چنین اتفاقی می‌افتد؟ رابطه استاد و شاگرد در طریقت، مثل رابطه معلم و شاگرد مدرسه نیست. در اغلب مدارس و دانشگاه‌ها، جریان اطلاعات، یک جریان یک طرفه است که از استاد به سمت شاگرد در حرکت است. استادان، دانشجویان را تغدیه اطلاعاتی می‌کنند. کار استاد دادن اطلاعات است و کار شاگرد، دریافت اطلاعات. یعنی یک «تک‌گویی» یا «منولوگ» در جریان است اما در طریقت، تبادل و تعامل دو طرفه‌ای بین استاد و شاگرد در جریان است، نوعی «گفت‌وگو» یا «دیالوگ» وجود دارد. استاد، با تک‌تک شاگردانش «می‌آمیزد»، «متحوّل می‌کند» و «متحوّل می‌شود»! هنگامی که استادی، بارها و بارها با شاگردانش متحوّل شد، دیگر یک فرد نیست، او به تنهایی یک «ملت» است، یک «قبیله» است و دیگر حتی به سبک خاص خود نیز مقید و وابسته نیست!