بریده‌هایی از کتاب اسطوره، ادبیات و هنر

هنر نوین نقاشی غرب مُلهَم از درون‌مایه‌های شرقی، افریقایی و آسیایی است. پیکاسو تحت‌تأثیر هنر افریقاست. ماتیس، شاگال و کاندینسکی نیز تحت‌تأثیر هنر خاورزمین بوده‌اند، به‌ویژه ماتیس که تحت‌تأثیر هنر ایرانی و هندی قرار داشت

نخستین اثر مستقل و گران‌سنگ دربارهٔ اسطوره‌های ایرانی کتابی است با عنوان اساطیر ایران اثر مهرداد بهار، که ۱۳۵۱ منتشر شد.

این باور کلی وجود دارد که اسطوره‌ها مربوط به پیش از اسلام است و چنین برداشت می‌شود که اسطوره‌های ایرانی را باید در سرگذشت زُروان یا تیشتَر، میترا و غیره یافت. درحالی‌که ما در دورهٔ اسلامی به متون اساطیری بسیار نیرومند و جذاب برمی‌خوریم که باید به آن اهمیت داد. مثلاً برخی داستان‌های منطق الطیر و داستان سیمرغ یا رسالة الطیرها شامل مجموعهٔ رساله‌های رمزی، تمثیلی و اسطوره‌ای هستند و ابن سینا، احمد غزالی، خاقانی و دیگران بدان‌ها پرداخته‌اند. همچنین آثار رمزی در رسایل فارسی شیخ شهاب سهروردی مانند عقل سرخ، آواز پَر جبرییل و غیره از همین دسته‌اند.

اسطوره‌های ایرانی هنوز پایگاه والا و علمی خود را در جهان نیافته است، درحالی‌که یکی از پایه‌های اساطیر و فرهنگ غنی هندواروپایی و هندوایرانی است و در نتیجه از پایه‌های فرهنگی جهان به شمار می‌رود.

عبداللطیف طسوجی (وفات بین ۱۳۰۶ ـ ۱۲۹۴ هـ ق) پیش‌گام حوزهٔ افسانه‌شناسیِ ایرانی است. او در ۱۲۵۹ قمری با برگردان افسانه‌های هزار و یک شب گامی مهم در این راستا برداشت و کوشش او برای فارسی‌زبانان نقطهٔ عطفی برای افسانه‌شناسی در ایران معاصر است.

کار تازه‌ای که در زمینهٔ نقد اسطوره‌شناختی دورهٔ اسلامی می‌توان انجام داد، سامان دادن یک بررسی تطبیقی و تحلیلی از داراب‌نامهٔ طرسوسی با اُدیسهٔ هومر است. همانندی‌های بسیاری میان دو اثر می‌توان یافت. سفر اولیس به دریاها و سرزمین‌های شگفت‌آور را به شکلی در داراب‌نامه نیز می‌توان مشاهده کرد که بسی زیباتر از اُدیسه است.

شاهنامه اسطوره نیست، بلکه اثری حماسی است.

در آغاز سدهٔ نوزدهم، پیروان مکتب رمانتیسم شیفتهٔ زبان و فرهنگ هندواروپایی و آثار خاورزمین شدند و در زمینهٔ تاریخ، فلسفه و اساطیر به مطالعهٔ تطبیقی پرداختند

بنابراین درون‌مایهٔ اسطوره بیش‌تر ایزدی و فراطبیعی و درون‌مایهٔ حماسه پهلوانی، شهریاری و زمینی است.

به گمان مالینوسکی، اسطوره در جامعهٔ بدوی، یعنی به صورت آغازین و زندهٔ خود فقط قصهٔ نقل‌شده نیست، بلکه واقعیتی زیسته و تجربه‌شده است.

اسطوره، دقیقاً مانند کلمات یک زبان، وجهی نمادین دارد و مثل قصه‌های تمثیلی، رمزآمیز است

اسطوره همیشه زنده است و کارکرد اجتماعی دارد، اما کارکردش تغییر می‌یابد

اسطوره‌ها بیش‌تر دینی، آیینی و قدسی‌اند، درحالی‌که حماسه‌ها ملی و پهلوانی، و افسانه‌ها عامیانه و فولکلوریک‌اند.

مراسم شب یلدا، که درازترین شب سال است، می‌تواند جشن زایش خورشید و شاید زایش ایزد «میترا» باشد. «یلدا» از واژهٔ سُریانی «یَلَد» (تولد) می‌آید و منظور تولد خورشید یا میترا بوده است. در گذشته بر این باور بودند که در شب یلدا خورشید زاده می‌شود. چهل روز پس از شب یلدا برای خورشید چلّه می‌گرفتند و جشن سده بر پا می‌کردند. جشن سده شاید جشن ظاهر شدن خورشید بوده چون چهل روز پس از شب یلدا برگزار می‌شد.

اسطوره‌ها نخست به گونهٔ شفاهی یا تصویری بوده‌اند و حتی برخی از آن‌ها گونهٔ مجرد و ذهنی داشته‌اند و آن‌گاه به نوشتار درآمده‌اند.

در روزگاران پسین، که دانش اخترشناسی در بابل پیشرفت کرد، ایزدانی که کنار مردم در خانه‌ها و کشتزاران و چشمه‌ها، یا در مناطق بلند فراز تپه‌ها و کوهپایه‌ها به سر می‌بردند، ناگهان به ژرفای آسمان‌ها سفر کردند و ایزدستانِ خود را به کهکشان بردند. پس ایزدان مینویی‌تر و مجردتر شدند.

گویند در آغاز، در ناکجاآبادی ظلمانی، تنها آشفتگیِ نخستین در کیهان بود. آن‌گاه ایزدانِ ازلی به گونه‌ای نورانی و زرین جلوه یافتند و آشفتگی و ظلمت را از میان بردند و نظم در کیهان برقرار کردند. سپس ایزدان خورشید، آسمان، ماه و زمین و غیره پدید آمدند. به همین گونه انسان‌ها، جانوران و گیاهان جامهٔ ظلمانی از تن درآوردند و آشکار شدند. هر کدام از این پدیده‌ها خود روایاتی شگفت‌آور، رازگونه، سوررئالیستی و نمادین دارند که مطالعه و بررسی آن‌ها بسی سودمند است و به شناخت ریشه‌های فرهنگی ـ اجتماعی یک ملت یاری می‌رساند.

اسطوره در روزگار باستان زنده بود و نیازهای مادی و روانی باستانیان را برآورده می‌کرد و افزون بر توجیه جهان، در کارهای روزانهٔ انسان مانند خوراک، کِشت‌وکار و حتی نیازمندی‌های دینی و روانی یاور او بود. اسطوره‌پردازان در شناخت و توجیه کیهان از استدلال شهودی و تمثیلی بهره می‌گرفتند و به گونه‌ای ساختار اجتماعی هر قوم را در اسطوره‌ها منعکس می‌کردند.

در روزگاران باستان، نخست ایزدان در میان انسان‌ها، در خانه، باغ، چراگاه و کشتزار به سر می‌بردند و بیش‌تر جنبهٔ برکت‌بخشی داشتند. ایزدانِ مهم‌تر نقش کاهن و فرمان‌روا را ایفا می‌کردند و ایزدان ستیزه‌گر و جنگجو در مبارزات اجتماعی قوم یا قبیله شرکت می‌جستند و یاور و نجات‌بخش مردم بودند.

این نکته درخور یادآوری است که اسطوره‌پردازی در شعر معاصر بدین معنی نیست که یک اسطورهٔ قدیمی را باید بازسازی و از آن تقلید کرد. بلکه برعکس، باید از اسطوره‌ها الهام گرفت و اسطوره‌های نو پدید آورد. تکرار درون‌مایهٔ اسطوره‌ای در شعر و داستان چندان ارزشمند نیست و جنبهٔ تقلیدی دارد. باید بر پایهٔ اسطوره‌های قومی، اسطوره‌های نو آفرید. ققنوسِ نیما دیگر آن ققنوس اساطیری کهن نیست که ۳۶۰ حفره در منقار دارد و در کوه بلندی می‌زید و آوازهای شگفتی از منقارش برمی‌آید. ققنوس نیما مبارز و شهید قرن‌بیستمی است که با آتش زدن خود، نطفه‌ای پدید می‌آورد که به مبارزه ادامه دهد. به همین سبب، بدیع و تازه است و مربوط به روزگاری نو.

در دیدگاه پدیدارشناسی، اسطوره عبارت است از روایتی نمادین دربارهٔ آفرینش، ایزدان، قدیسان، قهرمانان، دیوان و موجودات ماوراءالطبیعی.

اسطوره بُنی دینی و اخلاقی و حماسه بُن‌مایه‌ای میهنی و قهرمانی دارد. اما افسانه بیش‌تر بُن عامیانه دارد و عامه نیز قبول دارند که این داستان‌ها غیرواقعی است.

نمونه‌های افسانه عبارت‌اند از افسانه‌های هزار و یک شب، رابین‌هود، افسانهٔ زردپری و سبزپری، علاءالدین و چراغ جادو و غیره

نمونه‌های اسطوره‌ها عبارت‌اند از اسطورهٔ آفرینش، اسطورهٔ زال و سیمرغ، اسطورهٔ میترا، آناهیتا، تیشتَر و غیره.

در سوررئالیسم گونه‌ای اندیشهٔ اساطیری و توجه به ضمیر ناخودآگاه و جریان سیال ذهن مطرح می‌شود.

این باور کلی وجود دارد که اسطوره‌ها مربوط به پیش از اسلام است و چنین برداشت می‌شود که اسطوره‌های ایرانی را باید در سرگذشت زُروان یا تیشتَر، میترا و غیره یافت. درحالی‌که ما در دورهٔ اسلامی به متون اساطیری بسیار نیرومند و جذاب برمی‌خوریم که باید به آن اهمیت داد. مثلاً برخی داستان‌های منطق الطیر و داستان سیمرغ یا رسالة الطیرها شامل مجموعهٔ رساله‌های رمزی، تمثیلی و اسطوره‌ای هستند و ابن سینا، احمد غزالی، خاقانی و دیگران بدان‌ها پرداخته‌اند. همچنین آثار رمزی در رسایل فارسی شیخ شهاب سهروردی مانند عقل سرخ، آواز پَر جبرییل و غیره از همین دسته‌اند.