بریده‌هایی از کتاب اعراب و ایرانیان بر اساس روایت فتوحات اسلامی

مبنای کتاب حاضر متکی به نظریه روایت‌سازی هیدن وایت است که افسانه‌سازی یا قصه‌گویی در آثار تاریخی را مطرح می‌کند. از نظر وایت، تمام آثار تاریخی اساساً قصه‌گویی هستند. وی معتقد است که روایت‌های تاریخی توسط راویانی که با فنون داستان‌نویسی، عناصر «تاریخی» را با عناصر «اسطوره‌ای» درهم آمیخته‌اند، «به‌همان اندازه که کشف شده‌اند، اختراع نیز شده‌اند».

طبری که جامع‌ترین شرح جنگ‌های شاپور علیه اعراب را ارائه کرده، می‌نویسد که قبایل بنوتمیم، عبدالغیث و بکر بن واعل، به‌خاطر ناامیدی و سرخوردگی از شرایط زندگی بسیار سخت خود، از راه دریا از بحرین عبور کردند تا نواحی حاصل‌خیز فارس (جنوب ایران) را غارت کنند و آن را تبدیل به چراگاه و مرتع سازند (سایر منابع قبیله عیاد را مهم‌ترین مهاجم میان این مهاجمان می‌دانند). شاپورشاه نتوانست به‌علت سن کم خود بلافاصله به تهاجم اعراب واکنش نشان دهد، اما به‌محض رسیدن به بلوغ، نیروی سواره‌نظامی کارکشته متشکل از ۱۰۰۰ سرباز را جمع‌آوری و اقدام به لشگرکشی تلافی‌جویانه علیه اعراب کرد و کشتار بی‌رحمانه و سنگدلی او به‌خاطر خشمش از دست‌اندازی اعراب به مرزهای ایران بود.

نبرد قادسیه (۶۳۶ میلادی) پیروزی سرنوشت‌ساز و تعیین‌کننده اعراب مسلمان بر امپراتوری ساسانیان بود و زمینه فتح ایران را فراهم کرد و منجر به براندازی خاندان ساسانیان شد. ابوجعفر محمد بن جریر طبری (متوفی به سال ۹۲۳) در کتاب تاریخی خود «تاریخ الرسل و الملوک» از سفرای اعراب در روزهای قبل از این نبرد به اردوگاه ایرانیان (۱) گزارش‌های مفصل و متعددی نوشته است. منبع اصلی حکایت‌های تاریخی او سیف بن عمر (متوفی به سال ۸۰۹) است که راوی احادیث کوفی بود و به شاخ و برگ دادن و آرایه‌های ادبی‌اش معروف است و البته مشهور است که وی چندان هم قابل اعتماد نیست

سفیر عرب که به‌تنهایی وارد اردوگاه ارتش ساسانیان می‌شود، نماد یک جنگجوی بدوی است که لباس‌های مندرس به تن دارد، سلاح‌های زهوار دررفته‌ای در دست دارد و به‌طور کلی ژنده و نامرتب است. در مقایسه، ایرانیان با تشریفات و آرایش نظامی کامل نشان داده می‌شوند. سربازان، زره و لباس جنگی پررزق و برق و سلاح‌های باشکوهی دارند و اشراف لباس‌های زیبایی پوشیده و تاج بر سر دارند. در انتهای چادر فرشی پهن شده که دو طرف آن کوسن‌هایی چیده شده و فرمانده ساسانیان –رستم فرخزاد- بر تختی زرین نشسته است. اما سفیر عرب هیچ اعتنایی به شکوه و جلال ایرانیان نمی‌کند و پیش می‌رود تا به رستم فرخزاد نزدیک شود.

تأکید کلیشه‌ای این گزارش‌ها بر تفاوت بین فقر اعراب و شکوه امپراتوری ایرانیان صحت آن‌ها را مورد تردید قرار می‌دهد. نکته جالب این است که طبری در مقایسه با پوششی که به فتح ایران می‌دهد، نخستین نبردهای اعراب مسلمان علیه رُمیان را کمتر شرح می‌دهد. این اتفاق با توجه به فراوانی منابع مربوط به فتوحات اعراب در غرب جهان که طبری به آن‌ها دسترسی بسیار داشته، غیرعادی و عجیب است. این آثار تقابل بین اعراب و امپراتوری رُم را نشان می‌دهند (۴)، پس چرا طبری به نوشته مشکوک سیف درباره سفرای اعراب در نبرد قادسیه و به‌طور کلی فتح ایران توجه زیادی می‌کند؟ شرایط اجتماعی و سیاسی زندگی وی، چه تأثیری در شکل‌دهی نگرش او در قبال این رویدادها داشته است؟

مهم‌ترین رویارویی اولیه بین ایرانیان و اعراب در روایت فتح اسلامی، لشگرکشی تنبیهی شاپور دوم علیه اعراب است که وی در نتیجه تهاجمات برخی قبایل به نواحی حاصل‌خیز عراق و جنوب ایران آماده رویارویی با اعراب شد. برخی اخباریون روایت‌های خود را به دوره حکومت شاپور دوم اختصاص داده‌اند و جنگ‌های او علیه مهاجمان خارجی را برجسته می‌کردند.

حقیقت تمام منابعی که این رویدادها را شرح می‌دهند، حکایت‌های خود را با مقدمه‌ای در وصف ناتوانی قباد آغاز می‌کنند. این دوره درس عبرتی است که در مورد خطرات زندقه هشدار می‌دهد و یادآور می‌شود که اگر باورهای بدعت‌آمیز ضاله به حال خود رها شوند، سقوط نظم اجتماعی را به‌دنبال خواهد داشت (کما این‌که در مورد نهضت مزدکی شاهد آن بودیم) و با تشویق بیگانگان به حمله و تجاوز، نهایتاً به سقوط دولت خواهد انجامید. بنابراین جا دارد که بگوییم حارص، رئیس خشن قبیله عربی (۲۰)، احتمالاً آسیب‌پذیری پادشاهی که از خونریزی متنفر است را تشخیص می‌دهد. یعنی قباد به‌عنوان یک زندیق کم‌خرد، درها را برای تهاجم اعراب به پادشاهی خود گشوده است (۲۱)

اهمیت اصلی پژوهش ساوانت در عمق آن نهفته است که نخست نشان می‌دهد چگونه مورخان مسلمان دامنه‌ای از سنت‌های پیشین (افسانه‌ها و حماسه‌های ایرانی و کتاب مقدس اعراب) را یک‌پارچه کردند و سپس حافظه اسلامی درباره رویدادهای جدیدتر و درون‌مایه‌های حوادث فتح ایران توسط اعراب را بررسی می‌کند.

جولی میثمی می‌نویسد: «ما همراه با ساسانیان به زمان تاریخی وارد می‌شویم» که به این واقعیت اشاره دارد که آن‌چه پیش‌تر در تاریخ‌نگاری ایرانی–اسلامی نگارش یافته، محتوای اسطوره‌ای دارد؛ دوره‌ای مبهم و گنگ که شامل پادشاهان افسانه‌ای مانند جمشید و فریدون و خاندان‌های آن‌ها، پیشدادیان، کیانیان و اشکانیان می‌شود. اگرچه ما در آثار تاریخی دوره ساسانیان با رویدادهای تاریخی واقعی که هنوز رنگ و بویی از اسطوره دارند سر و کار داریم، اما در آثار مورخان منابع موردنظر ما آن را کاملاً روشن می‌کنیم (۲۴). عرفان شهید به تقلید از میثمی می‌نویسد: «این دوره تاریخی جدیدترین گذشته قبل از اسلام است و برخلاف زمان دورتر پارتی‌ها و هخامنشیان، هنوز به‌طور نسبی در اذهان ایرانیان و اعراب دوره اولیه اسلامی که طبری تاریخ خود را می‌نوشت، روشن است (۲۵)».

نخستین رویارویی قطعی بین اعراب و ساسانیان در تاریخ اسلامی با لشگرکشی‌های اردشیر اول به عراق اتفاق می‌افتد. در چندین منبع آمده است که اردشیر منطقه قدیمی «میثم»(که یونانی آن مسینه و فارسی میانی آن میشان است)(۱۸) را فتح کرد و خاندان لخمیان را به حکومت حیره برگزید تا قبایل محلی عرب را تحت کنترل داشته باشد و قبایل عرب نزدیک حیره و انبار و اعرابی که نمی‌خواستند به حکومت او تسلیم شوند را وادار به تخلیه آن منطقه کنند تا به مناطق بیابانی همجوار بروند (۱۹).

مثلاً درباره ماجرای مقاومت متحدانه قبایل یمنی در مقابل سپاه اردشیر در یک منبع، پیاسنتینی می‌نویسد: «باید باور کنیم که نویسنده برای خودش مقداری شاخ و برگ افسانه‌ای اضافه کرده و عمداً لحنی حماسی به آن افزوده و در نهایت تأکید بر عربی‌گرایی داشته و جنبه‌های رزمی آن را با دید کاملاً عرب‌گرایانه که شاخص این دوره است، روایت کرده است»(۲۲)

بلعمی نیز با تکرار منبع خود می‌گوید که «زیزن» یک عرب قوزائه بود، اما دینوری، فردوسی و «نهایت العرب» او را اهل قسان می‌دانند (۲۶). این منابع، افسانه فتح حضر توسط ساسانیان را شاخ و برگ می‌دهند که روایت می‌کند شاپور و دختر زیزن، یعنی شاهدخت نظیره (ملیکه در برخی منابع) در خلال محاصره عاشق یکدیگر شدند. شاهدخت که با پیام‌های مخفی با شاپور ارتباط برقرار می‌کرد، پیشنهاد داد به شاپور کمک کند که شهر را فتح کند و با وی ازدواج کند. شاپور قبول کرد و از طریق سحر شاهدخت (وی پادشاه ایران را واداشت که طلسمی بسازد و پای کبوتری با طوق نقره‌ای را با خون قاعدگی یک دختر باکره چشم‌آبی آغشته کند که باعث می‌شد شعله‌های آتش از دیوارهای شهر بالا بروند). شاپور شهر را فتح کرد و زیزن در جنگ کشته شد

وی نخست به سمت فارس حرکت و سپس از خلیج فارس عبور کرد و در حالی‌که راهی بحرین و یمامه بود، قبایل سر راه خود را درهم می‌شکست تا این‌که لشگرکشی او به منتهی علیه غرب عربستان در نزدیکی مدینه رسید. طبری روایت می‌کند که شاپور در جنگ‌های بعدی خود با رُمیان فرصت بیشتری برای مبارزه با اعراب پیدا کرد، زیرا برخی قبایل عرب با رُمیان هم‌پیمان شده بودند

بر اساس اختلافات و ناهمخوانی‌های آشکار در منابع (چه مسیحی و چه مسلمان) در مورد واقعه مزدکیان، مورخان امروزی نه تنها درباره جزئیات و زمان‌بندی این جنبش اختلاف‌نظر دارند، بلکه در مورد این‌که آیا خود مزدک اصلاً وجود داشته است یا خیر نیز شک دارند. اخیراً جکسن بانر معتقد است که در تأثیر آیین مزدکیان بر جامعه ایرانی در کتاب «خدای‌نامه» و تصویر خسروانوشیروان به‌عنوان مدافع سرسخت آیین زرتشتی که غائله مزدکیان را خاتمه داد و مزدک را اعدام کرد، اغراق شده است

گنجاندن این روایت «جایگزین» به سبک داستان‌های اسکندر باید برای کارکرد آموزشی آن مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. محتمل به‌نظر می‌رسد که ما با یک سنت تبلیغاتی در جنوب عربستان مواجه هستیم که اقدامات برجسته همیری‌ها که در برابر سنت بومی ایرانی قرار دارد را می‌ستاید و قباد را به‌خاطر سوءرفتار سرزنش می‌کند. ضعف قباد و نهضت مزدک ریشه اصلی این رشته رویدادها قلمداد می‌شوند که به فطرت کیندایی و سپس سقوط ایران و مرگ خود پادشاه ساسانی شتاب بخشید (۱۹).

به‌طور کلی، داستان همیری که از تبلیغات پیش از عباسیان در جنوب عربستان ریشه می‌گیرد، ظهور اسلام را پیش‌بینی و برای وجود یک تمدن باشکوه عربی اسناد و مدارکی دست و پا می‌کند. در این زمینه، سیف بن زیزن به‌عنوان پلی در تاریخ عربی–اسلامی عمل می‌کند و میراث وجهه حمیری‌ها را برای اعراب و اسلام جذب می‌کند. همچنین این فصل حکایت‌های روز ننگین یوم السفقه را مورد بررسی قرار داد که خسرو برای تنبیه قبیله بنی‌تمیم استراتژی‌ای مکارانه به‌کار بست. ما با بررسی حکایات رویدادهای بدشگون فصل را به‌پایان رساندیم که مقارن با ولادت پیامبر اسلام در ایران به‌وقوع پیوستند و خبر از ظهور اسلام و سقوط دولت ساسانیان می‌دادند. پس شگفت‌آور نیست که این بر عهده یک عرب یعنی ساطیح پیشگوی است که این پیش‌بینی را برای ایرانیان انجام دهد.