بریده‌هایی از کتاب نظر به درد دیگران

۴۰ راه برای خوشبختی، ۲۰ راه برای غلبه بر اضطراب، ۵۰ توصیه برای زندگی زناشویی، و... انگار انسان‌ها ماشین هستند و می‌توان برای مشکلات افراد، که نام مشترک امّا کیفیت متفاوت دارند، راه‌حل یکسانی عرضه کرد که کارگر هم بیفتد. این کتاب‌ها اکثرا به نظر من خطرناک هم هستند، زیرا افراد را از اندیشیدن به مسائل و مشکلاتشان معاف می‌کنند و نسخه‌ای می‌پیچند که همه به یکسان از آن استفاده کنند.

گریه بینندگانِ ایرانیِ نمایشِ تعزیه درباره خیانت به امام حسین و قتلِ او هم تمامی ندارد، مهم نیست چند بار شاهدِ شهادتِ این امام بوده‌اند. بلکه، برعکس. هر بار می‌گریند چون، گذشته از سایرِ دلایل، بارها شاهدِ این مراسم بوده‌اند. مردم دلشان می‌خواهد گریه کنند. تأثر، در قالبِ روایی، کم‌اثر نمی‌شود.

از دیدِ مبارزان تنها چیزی که مهم است هویت است. و همه عکس‌ها می‌مانند تا شرح عکسی بر آنها نوشته شود که یا توصیفشان کند یا تحریفشان. در زمانِ جنگ میانِ صرب‌ها و کروات‌ها در آغازِ جنگ‌های اخیرِ بالکان، در اطلاع‌رسانی‌های تبلیغاتیِ صرب‌ها و کروات‌ها عکس‌های یکسانی از کودکانِ کشته‌شده در بمبارانِ یک دهکده به دنیا مخابره می‌شد. شرحِ عکس را که عوض کنید هریک از مرگِ کودکان بهره‌برداریِ خودشان را می‌کنند.

ادموند برک بر این نظر بود که مردم دوست دارند به تصاویرِ دردها و رنج‌ها نگاه کنند. او در کتابِ جستاری فلسفی در خاستگاهِ تصوراتِ ما از امرِ والا و زیبا (۱۷۵۷) می‌نویسد: «به این باور رسیده‌ام که ما تا حدی، که میزانش چندان هم اندک نیست، از نگون‌بختی‌های حقیقی و دردهای دیگران شادمان می‌شویم» . «هیچ منظره‌ای نیست که همچون صحنه فلاکتی بزرگ و ناگوار بتواند شوقِ ما را به دیدن برانگیزد.» ویلیام هزلیت

«زیبایی یا تکان‌دهنده است یا اصلاًوجود ندارد»

ممکن است حسی درونی به آدم بگوید باید به عکس‌هایی که بی‌رحمی‌ها و جنایت‌ها را ثبت کرده‌اند نگاه کرد. اما حسی دیگر هم لازم است که گوشزد کند که باید درباره معنای نگاه به این عکس‌ها و ظرفیتِ موردِ نیاز برای درک کاملِ آنچه که به تصویر کشیده‌اند اندیشه کرد. خرد و شعورِ ما بر تمامی واکنش‌هایی که به این عکس‌ها نشان می‌دهیم نظارت ندارند

گریه بینندگانِ ایرانیِ نمایشِ تعزیه درباره خیانت به امام حسین و قتلِ او هم تمامی ندارد، مهم نیست چند بار شاهدِ شهادتِ این امام بوده‌اند. بلکه، برعکس. هر بار می‌گریند چون، گذشته از سایرِ دلایل، بارها شاهدِ این مراسم بوده‌اند. مردم دلشان می‌خواهد گریه کنند. تأثر، در قالبِ روایی، کم‌اثر نمی‌شود.

حافظه همیشه فردی بوده و غیرقابل تکثیر ــ این حافظه همراهِ هر شخص به گور می‌رود.

امیدِ ما (که تا به حال بی‌ثمر بوده) فقط این است که جلوی نسل‌کشی را بگیریم و آنهایی را که قوانینِ جنگ را (چون جنگ هم قوانینی دارد که رزمندگان باید به آنها پایبند باشند) با اقداماتِ وحشیانه زیرِ پا می‌گذارند، به پای میزِ محاکمه بکشانیم و بتوانیم با قبولاندن بدیل‌هایی برای کشمکش نظامی که از طریق گفتگو حاصل می‌شود، جلوی بعضی از جنگ‌ها را بگیریم.

سلاخی و کشتار بی‌رحمانه افراد بی‌هیچ تشخیصی خود گواهی کافی است. اتفاقا از نظرِ آنهایی که یقین دارند یک طرف حق است و طرفِ دیگر عاملِ سرکوبی و بی‌عدالتی، و اصرار دارند که جنگ ادامه پیدا کند، مسئله مهم دقیقا همین است که چه کسی به دستِ چه کسی کشته می‌شود

اگر دولت‌ها در این زمینه دستشان باز بود عکاسیِ جنگ هم مثلِ بیشترِ شعرهایی که در مدحِ جنگ گفته‌اند حالا داشت حمایتِ مردم را برای جانفشانیِ سربازها می‌خرید.

یکی از پروژه‌های ملی در دهه‌های اخیر که خیلی از مردمِ غرب برای پیوستن به آن احساسِ وظیفه می‌کنند پذیرفتن روزافزونِ این مسئله است که نظامِ اهریمنیِ برده‌داری زمانی در ایالاتِ متحده وجود داشته و بیشترِ مردمِ آن دوره هم خرده‌ای به آن نمی‌گرفته‌اند. این پروژه متداوم دستاوردِ بزرگی است و سنجه‌ای برای فضیلت‌های شهروندی. اما پذیرفتن اینکه آمریکا از آتشِ جنگیِ نامتناسب در جنگ‌ها (در نقضِ یکی از قوانینِ اصلیِ جنگ) استفاده کرده است، به‌هیچ‌وجه پروژه‌ای ملی نشده است.

از نظرِ آنهایی که یقین دارند یک طرف حق است و طرفِ دیگر عاملِ سرکوبی و بی‌عدالتی، و اصرار دارند که جنگ ادامه پیدا کند، مسئله مهم دقیقا همین است که چه کسی به دستِ چه کسی کشته می‌شود. از دیدِ یک یهودیِ ساکنِ اسرائیل، عکسِ کودکی که در حمله‌ای به پیتزافروشی اسبارو در جنوبِ اورشلیم تکه‌تکه شده، اول از همه به معنای کودکی یهودی است که قربانیِ بمبِ انتحاریِ یک فلسطینی بوده. از دیدِ یک فلسطینی هم، عکسِ کودکی که حمله ناگهانیِ تانک‌هایِ اسرائیلی به نوارِ غزه تکه‌پاره‌اش کرده، قبل از هر چیز به معنایِ عکسِ کودکی فلسطینی است که قربانیِ توپخانه اسرائیلی‌ها شده. از دیدِ مبارزان تنها چیزی که مهم است هویت است.

واکنشِ معمول به عکس‌هایی که گواهِ جنایات خودی‌هاست، این است که این عکس‌ها ساختگی‌اند و این قبیل جنایت‌ها اصلاً صورت نگرفته، این جسدها را هم که می‌بینید طرفِ مقابل با کامیون از سردخانه شهر آورده و کفِ خیابان انداخته، یا آنکه بله اتفاق افتاده، اما اتفاقا طرف مقابل بوده که خودش دست به چنین کاری زده است

یکی از پروژه‌های ملی در دهه‌های اخیر که خیلی از مردمِ غرب برای پیوستن به آن احساسِ وظیفه می‌کنند پذیرفتن روزافزونِ این مسئله است که نظامِ اهریمنیِ برده‌داری زمانی در ایالاتِ متحده وجود داشته و بیشترِ مردمِ آن دوره هم خرده‌ای به آن نمی‌گرفته‌اند. این پروژه متداوم دستاوردِ بزرگی است و سنجه‌ای برای فضیلت‌های شهروندی. اما پذیرفتن اینکه آمریکا از آتشِ جنگیِ نامتناسب در جنگ‌ها (در نقضِ یکی از قوانینِ اصلیِ جنگ) استفاده کرده است، به‌هیچ‌وجه پروژه‌ای ملی نشده است.

دیدنِ رنج‌های خود پهلو به پهلوی رنجِ دیگران غیرقابل تحمل است.

عکس‌ها ابزاری هستند برایِ «واقعی» (یا «واقعی‌تر») نمایاندنِ رویدادهایی که شاید مردمانِ مرفه و ساکنانِ ساحلِ سلامت ترجیح می‌دهند نادیده‌شان بگیرند.

از دیدِ یک یهودیِ ساکنِ اسرائیل، عکسِ کودکی که در حمله‌ای به پیتزافروشی اسبارو در جنوبِ اورشلیم تکه‌تکه شده، اول از همه به معنای کودکی یهودی است که قربانیِ بمبِ انتحاریِ یک فلسطینی بوده. از دیدِ یک فلسطینی هم، عکسِ کودکی که حمله ناگهانیِ تانک‌هایِ اسرائیلی به نوارِ غزه تکه‌پاره‌اش کرده، قبل از هر چیز به معنایِ عکسِ کودکی فلسطینی است که قربانیِ توپخانه اسرائیلی‌ها شده. از دیدِ مبارزان تنها چیزی که مهم است هویت است. و همه عکس‌ها می‌مانند تا شرح عکسی بر آنها نوشته شود که یا توصیفشان کند یا تحریفشان.

وقتی درد و رنج را جهانی می‌کنیم تا به این ترتیب ابعادش را بزرگ‌تر نشان دهیم، شاید مردم را بر آن می‌داریم که حس کنند باید بیشتر «اهمیت» بدهند. اما همین خود از سویی باعث می‌شود احساس کنند رنج‌ها و تیره‌بختی‌ها آنقدر وسعت دارند و لاعلاجند، آنقدر از توان بشر برای تغییر وضع خارجند که بعید است مداخله سیاسی در آن مناطق بتواند تغییرِ چندانی حاصل کند. سوژه‌ای در این مقیاس، حسِ همدردی را تنها مغشوش‌تر می‌کند ــ و انتزاعی‌تر

به نظاره نشستنِ فجایعی که در کشوری دیگر در حالِ وقوعند از جمله ناب‌ترین تجربه‌هایِ دورانِ مدرن است، پیشکشی که بیش از یک قرن و نیم کارِ گردشگرانِ حرفه‌ای و متخصصی که ملقب به خبرنگارند به ما ارزانی داشته و دائما هم بر مقدارِ آن افزوده می‌شود. حالا دیگر جنگ‌ها صوت و تصویرِ اتاقِ نشیمن‌ها هستند.

جنگِ داخلیِ اسپانیا (۱۹۳۶ـ ۱۹۳۹) اولین جنگی بود که به معنای امروزی موردِ مشاهده («تحتِ پوشش») قرار گرفت: دسته‌ای از عکاسانِ حرفه‌ای در خطوطِ مرزیِ درگیری‌های نظامی و در شهرهایی که بمباران می‌شدند این کار را به عهده داشتند و تصاویرِ ارسالی‌شان هم بلافاصله سر از روزنامه‌ها و مجلاتِ اسپانیا و سرتاسرِ دنیا درمی‌آورد. جنگی که آمریکا در ویتنام به پا کرد، یعنی نخستین جنگی که دوربین‌های تلویزیونی هر روز شاهدش بودند، جبهه خانگی را از طریق تلویزیون از نزدیک با مرگ و ویرانی آشنا کرد. از آن زمان به بعد، جنگ‌ها و قتل‌عام‌هایی که در همان حالِ وقوع با دوربین ضبط می‌شوند جزء لاینفک موجِ بی‌وقفه برنامه‌های سرگرمی در صفحه‌های کوچک تلویزیون‌های خانگی شدند.

دیدنِ رنج‌های خود پهلو به پهلوی رنجِ دیگران غیرقابل تحمل است.

عکس‌ها خاصیتِ شی‌ءکنندگی دارند: رویداد یا شخصی را به چیزی تبدیل می‌کنند که می‌شود صاحبش بود.