بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک، منزل سوم؛ تقوا

امام کاظم (ع) در روایتی می‌فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ یبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ الْفَارِغَ» یعنی خداوند متعال، بندهٔ بیکار که زیاد می‌خوابد را دشمن می‌دارد.

آلودگی دل که از آلودگی چشم، گوش و زبان سرچشمه می‌گیرد، بسیار مضر و خطرناک است. وقتی چشم، گوش، زبان و سایر اعضای انسان درب داشته باشد، دل او هم درب پیدا می‌کند و هر نامحرمی وارد آن نمی‌شود که جای خداوند را در دل بگیرد.

بهلول، یکی از شاگردان امام هفتم، حضرت موسی بن جعفر (ع) بود که برای حفظ دینش از ریاست و قضاوتی که به او پیشنهاد شد، صرفنظر کرد و برای اینکه او را رها کنند، خود را به دیوانگی زد. برای حفظ دین، ایثار کرد و یک عمر ریاضت کشید و در اثر تقوا و پرهیزکاری و نیز ایثار و گذشت، به مقامات والایی دست یافت و در حالی که ظاهراً مجنون بود، کلام نافذی داشت که دستگاه حکومت هارون‌الرّشید و اطرافیان او را می‌لرزاند.

در اهمیت روزه همین بس که حق‌تعالی در حدیث قدسی فرموده است: «اَلصَّومُ لِی وَ اَنَا اُجزَی بِهِ» معمولاً این روایت را این طور معنا می‌کنند که «روزه، از من است و خودم پاداش آن را می‌دهم»؛ یعنی فعل «اجزی» را به صیغهٔ معلوم خوانده و فاعل آن را خداوند می‌دانند. امّا اگر فعل «اجزی» به صیغهٔ مجهول خوانده شود، روایت معنای برتری می‌یابد: «روزه از من است و خودم پاداش آن هستم». چنین پاداشی، نویدبخش لقای پروردگار است.

از برکات و فواید نوافل روزانه همین بس که امام باقر (ع) در روایتی فرموده‌اند: گاهی نصف نماز، گاهی یک سوّم، گاهی یک چهارم و گاهی یک پنجم نماز بنده بالا می‌رود و نماز به اندازه‌ای که بنده حضور قلب داشته است، مقبول درگاه الهی واقع می‌شود، امّا نوافل، نواقص نمازهای واجب را جبران و تتمیم می‌نماید.

گناه، موجب پدید آمدن حالت قبض برای سالک می‌شود؛ یعنی سالک پس از ارتکاب معصیت، حالتی پیدا می‌کند که توفیق عبادت، نماز شب و ارتباط با خدای تعالی از وی سلب شده، در آن حالت، به صورت موقّت یا دائم، از حرکت خود به سوی حق تعالی باز می‌ایستد.

همهٔ این مصائب از گناه و معصیت ناشی می‌شود. بعضی افراد، در نیمهٔ شب بیدارند، ولی حال نماز شب ندارند. حتّی ممکن است چند ساعت بنشینند یا در رختخواب غلط بخورند و نخوابند، امّا حال اینکه برخیزند، وضو بگیرند و نماز شب بخوانند و با خدای خویش راز و نیاز کنند، ندارند. در واقع توفیق برقراری ارتباط عاطفی با خدای تعالی را ندارند و این سلب توفیق از اعمال روز آنان نشأت گرفته است.

اهل سیروسلوک، دائم الوضو بوده و مقید به طهارت همیشگی هستند.

می‌توان گفت: اساس عرفان، رعایت دائمی ادب حضور در محضر خداوند متعال است. رعایت ادب حضور نیز در اوّلین و ابتدایی‌ترین مرتبه، جز با اجتناب همیشگی از گناه و معصیت و به جا آوردن کامل واجبات، بلکه مستحبّات، محقّق نخواهد شد.

واژهٔ تقوا، معنایی جز تقیّد به ظواهر شرع و رعایت آداب شرع مقدّس و مراعات ادب حضور در محضر پروردگار متعال ندارد؛ پس، اساس عرفان و سیروسلوک، همان رعایت تقواست.

از جمله حقوق حیوانات این است که آزار و اذیت آنها حرام است. در برخی روایات از تعذیب و اذیّت حیوان‌ها و نیز از تحمیل بار طاقت‌فرسا بر گردهٔ آنها، دشنام دادن به آنها و زدن بر چهرهٔ آنان نهی شده و حقوقی از جمله آماده‌سازی آب و علف برای آن موجودات تعیین شده است. حفظ محیط زیست نیز از جملهٔ واجبات و تخریب آن گناه است. در اهمیّت حفظ و حراست از محیط زیست همین بس که در روایات اهل‌بیت (ع)، قطع بی‌جهت درخت مذمّت شده و برای آن عقاب تعیین گردیده است.

خداوند متعال می‌فرماید: هرکس محدث شود و وضو نگیرد، به من بی‌اعتنایی کرده است. (حتّی بعضی روایت را این‌طور معنا می‌کنند که به من ظلم کرده است!) و اگر کسی وضو بگیرد و پس از وضو دو رکعت نماز نخواند، باز هم به من بی‌اعتنایی کرده است. همچنین اگر کسی وضو بگیرد و دو رکعت نماز هم بخواند، امّا دعا نکند، باز به من بی‌اعتنا بوده است. سپس می‌فرماید: امّا اگر کسی وضو بگیرد و بعد از آن دو رکعت نماز بخواند و سپس دعا کند و از خدا چیزی بخواهد، ولی خدا به او عنایت نفرماید، خداوند به او ظلم و بی‌اعتنایی کرده است و مسلّماً خداوند رحمان به کسی ظلم نمی‌کند و در نتیجهٔ دعای او مستجاب است.

زندگی منهای خدا، وحشتناک و تاریک است.

افکار و اعمالی نظیر ترسیدن از قبور، وحشت از غول، صبر کردن به هنگام عطسه، فال بد زدن به برخی حیوانات و امثال آن، خرافه‌ای بیش نیست و از بی‌تقوایی عقل و از جهل برخی انسان‌ها ناشی می‌شود.

ملائکه چون فقط از بعد معنوی برخوردارند، تکامل ندارند. همچنان‌که حیوانات فقط بعد مادّی دارند و تکامل در وجود آنان راه نخواهد یافت. بنابراین در عالم هستی فقط انسان تکامل دارد و ترقّی و حرکت استکمالی او نیز دائمی و ابدی است.

به اندازه خوردن و کم‌خوردن و حتّی نخوردن بسیاری از خوراکی‌ها، نه تنها هیچ مشکلی برای انسان به وجود نمی‌آورد، بلکه از بروز امراض و بیماری‌های مختلف جلوگیری می‌کند. پیامبر اکرم (ص) در روایت دیگری، معده را خانهٔ بیماری‌ها و کم‌خوری را داروی مؤثر هر بیماری برشمرده‌اند: «الْمَعِدَةُ بَیتُ کلِّ دَاءٍ وَ الْحِمْیةُ رَأْسُ کلِ دَوَاءٍ وَ أَعْطِ کلَّ نَفْسٍ مَا عَوَّدَتْهَا» اکثر دردهایی که امروزه گریبان‌گیر مردم شده است، در اثر چاقی و پرخوری است. پیغمبر اکرم (ص) دستوری در مورد نحوه و زمان غذا خوردن دارند که اگر به آن دستور عمل شود، هیچ‌کس مریض نخواهد شد؛ می‌فرمایند: تا وقتی که گرسنه نشده‌اید، غذا نخورید و قبل از آنکه سیر شوید، از ادامهٔ غذا خوردن منصرف شوید. کم‌خوری که مورد تأکید پزشکان است، با عمل به این دستور سازنده تحقّق می‌یابد. در روایت دیگری آمده است که هرکس کم غذا بخورد، بدنش سالم و روح و قلبش با صفا می‌گردد و هرکه زیاد غذا بخورد، علاوه بر بیماری جسمی، به قساوت قلب مبتلا خواهد شد

«نمی‌دانم، نمی‌توانم و نمی‌شود» در قاموس انسان راه ندارد. پس باید هم بداند و هم بتواند تا بشود و در این راه از انواع سختی و ملامتی که در پیش رو دارد، نهراسد. گو برو در پس زانوی سلامت بنشین آنکه از دست ملامت به فغان می‌آید

خداوند همهٔ عوالم وجود را برای انسان خلق کرده و همهٔ زمینه‌های مادی و معنوی را فراهم آورده است تا انسان به ملکوت اعلی برسد. پس، اگر کسی در مسیر عکس آن حرکت کند و به نازل‌ترین درجات سقوط نماید، خودش مقصّر است. «گر گدا کاهل بود، تقصیر صاحب خانه چیست؟»

فلسفهٔ وجوب همهٔ عبادات، نظیر نماز، روزه، حج، خمس، زکات، امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، رسیدن به ملکهٔ تقوا و ریشه دار کردن روح خدا ترسی در عمق وجود انسان است.

ذهن و ضمیر انسان جایگاه مطالب متعالی و در واقع جایگاه پروردگار متعال است و اهل معرفت اجازهٔ ورود اغیار را به آن نمی‌دهند: «قَلْب الْمُؤْمِنِ عَرْشُ الرَّحْمَنِ»

در زمان حاضر که شبهات فراوانی ضدّ اسلام و تشیع مطرح می‌گردد، ضرورت تسلّط علمی بر اهمّ مسائل اعتقادی، اخلاق نظری و نیز اطلاع کافی از احکام دین، برای همگان و به ویژه برای کسانی که در محیط‌های دانشگاهی و نظایر آن، در معرض شبهات واقع می‌شوند، بیش از گذشته احساس می‌گردد.

کسانی که چشم و گوش و زبان خود را تحت کنترل ندارند و هر گناهی از آنان سر می‌زند، مدّتی مواظب کردار و گفتار خود باشند و نتیجهٔ آن را ببینند.

خصلت دیگری که جایگزین نور خداوند در دل انسان می‌شود، اشتغالات بیهوده و بی‌جاست. اشخاص یا اشیاء بی‌ارزش، دل انسان را مشغول می‌کند و حتّی اجازهٔ یادآوری اینکه جایگرین نور خداوند شده است را نیز به او نمی‌دهد. دچار شدن به بلای عشق مجازی و احساس تمایل بیهوده به دیگران، از جمله مصادیق اشتغال دل به امور بی‌ارزش است. گاهی چنان دل انسان به یک معشوق زمینی مشغول می‌شود که خواب و خوراک و استراحت را نیز از او می‌گیرد. پریشانی و تلاطم درونی، به او امان نمی‌دهد و دل او مملو از تخیّلات و توهّمات بی‌اساس می‌شود. آرام و قرار ندارد و از صبح تا شب و از شب تا صبح، مانند پرنده‌ای که از شاخه‌ای به شاخهٔ دیگر می‌جهد، با اضطراب و پریشانی در حال دویدن است و به جایی نمی‌رسد. روزها را با بیهودگی و اشتغالات بی‌نتیجه سپری می‌کند و شب هم توهّم و تخیّل، اجازهٔ خوابیدن به او نمی‌دهد. پس از خوابیدن نیز، خواب‌های آشفته و پریشان تا صبح او را آزار می‌دهند.

هر که به دوستی از من اهانت کند، آشکارا به جنگ من آمده و من به‌یاری دوستانم از هر چیز شتابان‌ترم،

گناه و معصیت، روح و بعد ملکوتی انسان را مغلوب جسم و بعد ناسوتی او می‌کند و معلوم است که غلبهٔ بعد مادی بر بعد معنوی، قدرت تکامل روحی و زمینهٔ پیشرفت به سوی ارزش‌های معنوی را از انسان سلب می‌نماید.

اگر بنده به راستی دست از گناه بردارد و به طور جدّی توبه کند، نه تنها آمرزیده می‌شود و سقوط نخواهد کرد، بلکه به جایگاه خود برمی‌گردد و می‌تواند به حرکت صعودی ادامه دهد؛ زیرا به تعبیر قرآن کریم، گناهی که در پروندهٔ اعمال برای او ثبت شده، به نیکی و حسنه مبدّل می‌گردد:

گناه، روح آدمی را بیمار کرده، از کار می‌اندازد و آنچه به روح و بعد روحی انسان، سلامتی، نشاط و قدرت کارکرد می‌بخشد، اجتناب از گناه است؛

بنابر نظر همهٔ پزشکان، سلامتی انسان مرهون کم‌خوری است. به اندازه خوردن و کم‌خوردن و حتّی نخوردن بسیاری از خوراکی‌ها، نه تنها هیچ مشکلی برای انسان به وجود نمی‌آورد، بلکه از بروز امراض و بیماری‌های مختلف جلوگیری می‌کند.

پیامبر اکرم (ص) در روایت دیگری، معده را خانهٔ بیماری‌ها و کم‌خوری را داروی مؤثر هر بیماری برشمرده‌اند: «الْمَعِدَةُ بَیتُ کلِّ دَاءٍ وَ الْحِمْیةُ رَأْسُ کلِ دَوَاءٍ وَ أَعْطِ کلَّ نَفْسٍ مَا عَوَّدَتْهَا»

استاد بزرگوار ما امام خمینی (ره)، می‌فرمودند: اگر به راستی بدانم کسی محتاج است، باید عبای خود را بفروشم و از وی دستگیری کنم.