بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک؛ منزل دوّم: توبه

کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند. پس خداوند بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند.

پیغمبراکرم (ص) در دل شب صورت مبارک خویش را روی خاک می‌گذاشتند و گریه می‌کردند و مرتّب می‌گفتند: «اللّهمّ وَ لَا تَکلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَینٍ أَبَدا» خدایا مرا به اندازهٔ یک چشم بر هم زدن به خودم واگذار مکن.

سالک الی‌الله قبل از هر چیز باید بداند که خداوند سبحان، معلّمِ اخلاق انسان است. اوست که باید توفیق پیمودن مسیر را به آدمی عطا فرماید؛ پس توفیق الهی را ضمیمهٔ همّت خویش کند و با تلاش وافر و با صبر و استقامت، حرکت به سوی پروردگار خویش را ادامه دهد. "وَ لَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیکمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکنَّ اللَّهَ یزَکی مَنْ یشاءًُ" و اگر فضل و رحمت الهی بر شما نبود، هرگز احدی از شما پاک نمی‌شد؛ ولی خداوند هر که را بخواهد تزکیه می‌کند.

رکن اساسی سیر و سلوک، «تقید به ظواهر شرع» است. سالک باید واجبات را به صورت دقیق به جا آورد، محرّمات را ترک نماید، و از انجام اعمال مکروه در حدّ امکان، دوری گزیند و در به‌جا آرودن مستحبّات نیز به‌قدر نشاط و به‌اندازه‌ای که برای سایر امور زندگی نظیر تحصیل و شغل او ضرر نداشته باشد، همّت ورزد. پایبندی به این دستورالعمل، از ابتدا تا آخرین مراحل و مراتب سیر و سلوک، لازم و ضروری است و تخطّی از آن، تحت هیچ شرایطی جایز نمی‌باشد.

«عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید».

معنای توبه توبه، یعنی بازگشت از هرچه غیر خدا است، به سوی خدای سبحان؛ توبه یعنی شرمندگی در مقابل خداوند؛ توبه یعنی اینکه انسان دریابد به موجودی غیر از خدای مهربان توجّه کرده، یا با امر خداوند متعال مخالفت کرده است و از پروردگار خویش عذرخواهی کند. توبه یعنی بازگشت گناه‌کار و پشیمانی از قصور و تقصیر، یعنی بازگشت از نفس امّاره و صفات رذیله به‌سوی رحمت خدای متعال؛ توبه یعنی بازگشت از هوی و هوس و از هر وسوسه‌ای، به سوی پروردگار مهربان. و بالأخره توبه یعنی رهایی از زیر پرچم طاغوت مخصوصاً شیاطین جنّی و انسی و رفتن به زیر پرچم الله تبارک و تعالی و سپردن خویش به حق‌تعالی.

می‌شود پردهٔ جسمم پر کاهی گاهی دیده‌ام هر دو جهان را به نگاهی گاهی وادی عشق بسی دور و دراز است ولی طی شود جادهٔ صد ساله به آهی گاهی در طلب کوش و مده دامن امید زدست دولتی هست که یابی سر راهی گاهی

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «ابلیس به خدای عزّوجل عرضه داشت: به عزّتت سوگند که تا هستم، نسل آدم را مادام که جان در بدن دارند، گمراه می‌کنم. خدای عزّوجل فرمود: به عزّتم سوگند که همواره آنان را مادام که از من مغفرت بخواهند، می‌آمرزم»

همچنین خواندن ذکری که به صیغهٔ توبه مشهور است، هنگام توبه مفید می‌باشد: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَی الْقَیومُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکرَامِ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یتُوبَ عَلَی تَوْبَةَ عَبْدٍ ذَلِیلٍ خَاضِعٍ فَقِیرٍ بِائِسٍ مِسْکینٍ مُسْتَکینٍ مُسْتَجِیرٍ لَا یمْلِک لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً وَ لَا مَوْتاً وَ لَا حَیاةً وَ لَا نُشُوراً»

از قول برخی دیگر از شاگردان آیت الله قاضی (ره) نیز نقل شده است که گفته‌اند: «سالک باید با حربهٔ ذکر، نفی خواطر کند، یعنی برای این‌که خطورات در ذهنش وارد نشود، متوجّه یاد خدا شود.»

غم، غصّه، اضطراب خاطر، بی‌حوصلگی و افسردگی که دنیای روز را فراگرفته و بسیاری از افراد را به خود مبتلا ساخته است، از تخیّل بی‌اساس در مورد تمایلات و آرزوهای بزرگ سرچشمه می‌گیرد؛ وقتی ذهن انسان مرتّباً و مکرّراً، به آمال دست نیافتنی بپردازد، عقدهٔ حقارت در آن متولّد می‌شود و او را تا مرز جنون پیش می‌برد.

لذّت رابطهٔ عاطفی با خداوند، منحصر به آخرت نیست؛ بلکه افراد در همین دنیا و در دل شب نیز لذّات معنوی را درک می‌کنند؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: "فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِی لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْین"،

آدمی در این حرکت پر فراز و نشیب، باید هفت منزل را بپیماید که عبارتند از: یقظه، توبه، تقوا، تخلیه، تحلیه، تجلیه و لقاء. گذشتن از هر یک از این منازل هفت‌گانه، گرچه سخت و دشوار است، امّا امری لازم و ضروری است و برای رسیدن به مطلوب و مقصود نهایی، گریزی از آن نیست.

«اگر به جستجوی آب زمین را کندی، نباید خسته و ناامید شوی، اگر وقتش باشد به آب می‌رسی، وگرنه ناامید نشو که بالأخره به آب می‌رسی و حتّی آب برایت فوران می‌کند.»

در تفسیر المیزان نیز کراراً این جمله را به‌کار برده‌اند. ایشان می‌فرمود: «توبهٔ العبد محفوفهٔ بتوبتین من الله سبحانه»؛ توبهٔ بندهٔ گناه‌کار، میان دو توبه از خداوند سبحان پیچیده شده است. قرآن کریم، در آیاتی به این نکته اشاره می‌فرماید که خداوند منّان، برای بندهٔ گنه‌کارش دو توبه دارد، یعنی گنه‌کار یک مرتبه و خداوند دو مرتبه توبه می‌نماید. اوّلین توبهٔ خداوند سبحان وقتی واقع می‌شود که توفیق توبه را به بندهٔ خویش عطا می‌فرماید و توبهٔ دوّم هنگام پذیرش توبهٔ بنده از سوی حق‌تعالی صورت می‌پذیرد. تا که از جانب معشوقه نباشد کششی کوشش عاشق بی‌چاره به جایی نرسد

: «عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید». همه باید در محضر پروردگار احساس شرمندگی کنند و از مخالفت‌ها و سرپیچی‌هایی که از اوامر او داشته‌اند، توبه نمایند. اینکه انسان از سفرهٔ گستردهٔ نعمت‌های پروردگار متعال متنعّم شده و در عین حال با فرامین حق‌تعالی مخالفت ورزد، حکایت از بی‌حیایی او دارد و از این بی‌حیایی که نسبت به محضر ربوبی حضرت حق روا داشته است، باید احساس خجالت و شرمندگی کند. به گناهان خویش اقرار کند و از محضرش طلب عفو نماید.

وقتی انسان به حالت توبه دست یافته باشد، به هر زبان و لهجه‌ای که بتواند، شرمندگی خود را اظهار می‌کند و در استخدام لغات و جملات، حال خود را نمی‌فهمد. حتّی در بسیاری از اوقات، عبارات بسیار عامیانه‌ای جای‌گزین ذکر لفظی توبه می‌شود و شخص توبه‌کننده، توجّه به صحّت ظاهری کلماتی‌که بر زبان جاری می‌سازد، ندارد. صرفاً به حضور خویش در محضر خداوند تبارک و تعالی توجّه دارد و آن‌چنان شرمسار و سرافکنده است که به هیچ‌کس و هیچ چیز دیگری نمی‌اندیشد.

همچنین خواندن ذکری که به صیغهٔ توبه مشهور است، هنگام توبه مفید می‌باشد: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَی الْقَیومُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکرَامِ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یتُوبَ عَلَی تَوْبَةَ عَبْدٍ ذَلِیلٍ خَاضِعٍ فَقِیرٍ بِائِسٍ مِسْکینٍ مُسْتَکینٍ مُسْتَجِیرٍ لَا یمْلِک لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً وَ لَا مَوْتاً وَ لَا حَیاةً وَ لَا نُشُوراً» طلب آمرزش می‌کنم از خدایی که معبودی جز او نیست، زنده و پا برجاست، رحمان و رحیم است، صاحب جلالت و تکریم است و از او می‌خواهم که رحمتش را بر من برگرداند که بنده‌ای خوار و خاضع و فقیر و بی‌چیز و زمین‌گیرم و هیچ ندارم، (بنده‌ای که) نه منفعتش به دست خویش است و نه مضرّتش، نه

در زمان حضرت موسی (ع) خشکسالی شده بود. آن حضرت مردم را برای دعای باران در بیابانی جمع کرد. همه مشغول دعا، تضرّع و زاری شدند و از خداوند متعال طلب نزول باران کردند. خداوند سبحان به حضرت موسی (ع) وحی فرمود: من دعای تو و همراهانت را مستجاب نمی‌کنم؛ زیرا یک سخن‌چین در بین شماست که مانع استجابت دعای جمع

حضرت موسی (ع) گفت: پروردگارا، او را به ما معرّفی کن تا از خود برانیم. پروردگار مهربان که در هر حالی ستّارالعیوب است و بندگانش را دوست دارد و مانع رسوایی آنان می‌شود، فرمود: وقتی من شما را از رذیلهٔ سخن‌چینی نهی می‌کنم، چگونه خود سخن‌چین شوم؟ حضرت موسی (ع) رو به جمعیت کرده و فرمود: ای کسی که سخن‌چین هستی، تو مانع نزول رحمت حق‌تعالی شده‌ای!

«اعْمَلْ لِدُنْیاک کأَنَّک تَعِیشُ أَبَداً وَ اعْمَلْ لآِخِرَتِک کأَنَّک تَمُوتُ غَداً» برای دنیای خود چنان کار کن که گویی همیشه زنده خواهی ماند، و برای آخرت خود چنان کار کن که گویی فردا خواهی مرد.

«... وَ لَکنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یحِبُّ عَبْداً إِذَا عَمِلَ عَمَلًا فَأَحْکمَهُ» .. خداوند دوست می‌دارد، هنگامی که بنده‌ای کاری انجام می‌دهد،‌ آن کار را محکم و استوار نماید. مسلمانان باید با تبعیت از فرامین آن نبی‌گرامی (ص) و سرمشق قرار دادن ایشان در زندگی، خدمتی که ارائه می‌دهند یا کالایی را که تولید می‌کنند با بهترین درجهٔ کیفیت ارائه کنند و از انجام کارها به صورت ناقص و یا به اصطلاح «سرهم‌بندی» به شدّت پرهیز نمایند

صاحب کتاب شریف عروةالوثقی ـ‌که یک کتاب فقهی معتبر و رایج در فقه است ـ در آن کتاب می‌فرماید: اگر کسی خمس ندهد، هنگام خواندن جملهٔ «اللَّهُمَّ الْعَنْ أَوَّلَ ظَالِمٍ ظَلَمَ حَقَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ آخِرَ تَابِعٍ لَهُ عَلَی ذَلِک» در زیارت عاشورا، در حقیقت خودش را لعن می‌کند؛ زیرا او هم از جملهٔ کسانی است که حقّ اهل‌بیت (ع) را ادا نکرده و به آن بزرگواران ظلم نموده است.

شماتت، معصیت دیگری است که بسیاری از افراد به حرام بودن آن واقف نیستند. معنای شماتت این است که انسان به دیگری بگوید: مصیبتی که به تو رسیده،‌ از بدی کردار خود توست. در این گناه که متأسّفانه در میان بعضی از متدینین وجود دارد، انسان، گویی خود را یک شاخص برای تعیین دلیل مشکلات و مصیبت‌های دیگران دانسته و به این وسیله دیگران را مورد شماتت و آزار قرار می‌دهد.

گناه بزرگ دیگری که در زمرهٔ گناهان زبانی بوده و نیاز به توبه و تدارک دارد، نمّامی، سخن‌چینی و فتنه‌گری و به طور کلّی بدبین کردن مردم به یکدیگر است.

به تجربه اثبات شده است، نگاه به عکس‌ها و فیلم‌های شهوت‌انگیز، علاوه بر اینکه روح را می‌آزارد و صفای روحانی و معنوی را از بین می‌برد، موجب اختلاف‌های شدید خانوادگی نیز می‌شود و در بسیاری از موارد، منجر به طلاق و جدائی می‌گردد.

پیامبر گرامی (ص) در نماز می‌فرمودند: «اللَّهُمَّ بِحَقِّ عَلِی بن أبِی طاَلِب عَبْدِک اغْفِرْ لِلْخَاطِئِینَ مِنْ أُمَّتِی» خدایا به حقِّ بنده‌ات علی بن ابی‌طالب، گناهکاران از امّت مرا بیامرز.

و امیرالمؤمنین (ع) در رکوع و سجود نماز خویش می‌گفتند: «اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ عَبْدِک اغْفِرْ لِلْخَاطِئِینَ مِنْ شِیعَتِی.» خدایا به حقِّ بنده‌ات محمد (ص)، گناهکاران از شیعیان مرا بیامرز.

بنابر این اگر به راستی دل آدمی شکست و تلاطم درونی پیدا کرد، سر به زیر و خجالت‌زدهٔ از خداوند شد، خداوند متعال نیز حتماً توبهٔ او را قبول می‌کند. یأس و ناامیدی از رحمت خداوند، گناهی برابر با گناه کفر دارد و از این‌رو مسلمان، آن هم شیعه، معنا ندارد از رحمت خداوند مأیوس باشد: "وَ لا تَیأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا ییأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُون" و از فرج و رحمت خدا نومید نشوید، که جز کافران از رحمت خدا نومید نگردند.

امام صادق (ع) فرمودند: هنگامی که آیهٔ "وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً ..." نازل شد، ابلیس بر بالای کوه ثور رفته و با بلندترین فریاد، دست‌آموزان و یاران خود را جمع کرده و به آنان گفت: چنین آیه‌ای نازل شده است، کدامیک از شما حریف خنثی کردن آن هستید؟ عفریتی از شیاطین برخاست و گفت: من حریف آن هستم و چنین و چنان می‌کنم، شیطان گفت: نه، تو حریف نیستی؛ دیگری برخاست و سخنی نظیر او گفت، ابلیس به او نیز گفت: تو هم حریف آن نیستی؛ تا آنکه شیطانی به نام «وسواس خنّاس» برخاست و گفت: من حریف آنم، پرسید از چه راه؟ گفت: من به فرزندان آدم وعده می‌دهم، و آنان را تشنهٔ گناهان می‌کنم تا مرتکب شوند، و بعد از ارتکاب، توبه و استغفار را از یادشان می‌برم. ابلیس گفت: حقّاً که تو حریفی