بریده‌هایی از کتاب باورهای عامیانه‌ی مردم ایران

«بشر سه عیب بزرگ داشت: یکی این‌که می‌ترسید؛ دیگر این‌که زود خیره می‌شد و حیرت می‌کرد و سوّم آن‌که نادان بود. خوف، حیرت و جهل سه انگیزهٔ اساسی و مهم در افکار و خیالات خرافی است

براساس تعاریف پیش‌گفته و در نظر گرفتن فصل مشترک آن‌ها، خرافه به چیزی گفته می‌شود که علم و دین آن را تأیید نکند؛ روابط علِّی معلولی بین دو چیزی برقرار کند که هیچ‌گونه ربطی به‌هم ندارند و وحشت غیرمنطقی یا ترس از یک چیز ناشناخته، مرموز و خیالی باشد. با توجّه به این ملاک‌ها، می‌توان تشخیص داد کدام باور خرافی است و کدام غیرخرافی.

تسلط بر شوهر: اگر زنی ناخن سبابۀ پایش، بزرگ‌تر از ناخن شست پایش باشد، بعد از ازدواج بر شوهر خود مسلط است. (گلبافی، ۳۰۰؛ بیرجندی، ۶۴۰)

گزینش نام برای نوزاد همیشه نشان‌دهندهٔ فرهنگ عمومی حاکم بر خانوادهٔ آن نوزاد است.

اگر کوکوتی‌تی در باغ توت بخواند محصول ابریشم فراوان خواهد شد. امّا اگر در مزرعه بخواند علف هرز فراوان خواهد رویید و محصول مزرعه از بین می‌رود.

هرگاه سه‌پایه در آتش باشد باید چیزی را روی آن گذاشت تا خالی نماند در غیر این صورت اتّفاق بدی برای صاحب‌خانه می‌افتد

هرگاه سه‌پایه در آتش باشد باید چیزی را روی آن گذاشت تا خالی نماند در غیر این صورت اتّفاق بدی برای صاحب‌خانه می‌افتد

پری‌رخا چه کنم گر نخوانمت شب و روز چراکه چارۀ دیوانگان پَری‌خوانی است

در روایتی از پیامبر اسلام، نقل شده است که خرافه مردی از قبیلهٔ عذرهٔ یمن بود و مدّتی اجنّه او را ربوده و پس از مدّتی به قبیله‌اش بازگشت و هنگامی که رویدادهای عجیب از زندگی جنّیان را بیان می‌کرد، میان اعراب به شهرت رسید. هرگاه بخواهند سخنی را بی‌اساس بدانند، می‌گویند همچون داستان خرافه است.

ادوارد تیلر که تحقیقات مفصّلی در مقایسهٔ آداب‌ورسوم و خرافات ملّت‌های مختلف دارد، می‌گوید: «وقتی که ما عادات و اعتقادات چادرنشینان وحشی را با ممالک متمدّن بسنجیم، تعجّب خواهیم کرد که چه‌قدر از باورهای تمدّن‌های پست با تغییر جزئی در تمدّن عالی دیده و شناخته می‌شود و گاهی هم مشابهت نام دارند».

شب اوّل ماه به سبزی یا آب نگاه می‌کنند و آن ماه را به خوبی و خوشی می‌گذرانند

اگر غذایی درست کنی که بویش به منازل همسایه‌ها برسد، باید تا هفت خانۀ اطراف را از آن غذا هدیه کنی واِلا مدیون آن‌ها هستی. (خوشدل، ۳۱۹)

هندوانه به دلیل تخم زیادی که در درون دارد، نماد باروری است. از همین‌رو در ایام گذشته، در ویتنام تخم هندوانه را به اضافۀ پرتقال که آن هم به معنای باروری است، به عروس‌‌‌‌های جوان تعارف می‌کردند. در جهان هلنی، دانه‌‌‌‌های انار، همین نقش باروری را ایفا می‌‌‌‌کنند. (شوالیه، ج. ۵، ص. ۶۰۰)

می‌‌‌‌گویند آب خوردن را از الاغ، مجامعت را از کلاغ، هواشناسی را از گاو، تعیین زمین‌لرزه را از اسب، بوشناسی را از سگ و تیزچشمی را از گرگ باید فرا‌‌ گرفت. (تفرشی، ۲۰۱) و اگر کسی آمیزش کلاغ را ببیند به مکّه می‌رود. (اردکانی، ۴۵۲)

کلاه در فرهنگ ایرانی نشان بزرگی و بخشی از هستی و پایگاه مرد میان مردم است. (شاه‌‌‌‌مرادی، ۵۱۸) در همۀ سنگ‌‌‌‌نگاره‌‌‌‌های ایرانی هیچ‌‌‌‌گاه مرد بزرگی بی‌‌‌‌کلاه و سربرهنه نشان داده نشده است. در اسطوره‌‌‌‌ها و داستان‌های حماسی ایرانی تا دوره‌‌‌‌های دیرتر نیز، بزرگان تنها هنگام رامش، خواب و سوگ کلاه را از سر برمی‌‌‌‌گیرند. مفاهیم گوناگون کلاه در فرهنگ ایرانی موجب ایجاد ضرب‌‌‌‌المثل‌‌‌‌هایی در زبان نیز شده است؛ مانند «سر کسی بی‌کلاه ماندن» به معنای مغبون و بی‌بهره شدن، «کلاه بالا گذاشتن» به معنای غیرت نداشتن در برابر ناموس، «کلاه را برای سرما و گرما سر نمی‌‌‌‌گذارند.» به معنای این‌که کلاه نشانۀ مردی و مردانگی است، «کلاه کسی پشم نداشتن» به معنای سبک و بی‌ارج بودن مرد. (دهخدا، امثال و حکم، ج. ۳، ص. ۱۲۲۴)

جوانان و کودکان در شب ۲۷ صفر یا اگر کسی نذر داشت سه‌شنبه شب هر هفته یک غربال برداشته و داخل آن آینه و قرآن می‌گذاشتند و یک کلید چوبی برداشته، با به سر انداختن چادر کاملاً خود را پوشانیده به طوری که شناخته نشوند به درب منازل می‌رفتند؛ با زدن کلید بر غربال صاحب‌خانه را خبردار می‌کردند. صاحب‌خانه بعد از شنیدن صدا مقدار خوراکی‌ داخل غربال می‌ریخت. اگر افراد صاحب‌خانه می‌خواستند از روی مزاح خوراکی‌های داخل «کمو» را بردارند کلید‌زن با کلید چوبی به پشت دست آن‌ها می‌زد. (گزستانی، ۸۰)

در شمایل‌‌‌‌نگاری هند، کبک کنایه از چشم زیباست. در ایران، راه رفتن کبک به راه رفتن زنی مغرور و رعنا تشبیه می‌‌‌‌شود. در شعر سنّت قبائلیه، کبک نماد شکوه و زیبایی زنانه است. خوردن گوشت کبک به نوشیدن معجون عشق تشبیه شده است.

در شمایل‌‌‌‌نگاری هند، کبک کنایه از چشم زیباست. در ایران، راه رفتن کبک به راه رفتن زنی مغرور و رعنا تشبیه می‌‌‌‌شود. در شعر سنّت قبائلیه، کبک نماد شکوه و زیبایی زنانه است. خوردن گوشت کبک به نوشیدن معجون عشق تشبیه شده است.

عقیده دارند اوّلین‌بار با لباس نو حتا لباس مشکی که به‌تازگی تهیه کرده‌اند نباید به مجالس عزا و ختم بروند چون به‌اصطلاح از آن لباس خیر نمی‌بینند. (سیرجانی، ۴۶۶) و اگر لباس نو بپوشند و برایشان اتّفاق بدی بیفتد آن حادثه را دلیل بد بودن دست خیاط می‌دانند. (سیرجانی، ۴۷۸) و لباسی که نزدیک عید پاره شود بوی عید و سال نو را شنیده است. (آمره‌ای، ۱۵۹)

در قدیم اگر کسی در هر سال بچّه‌اش که خدا به او می‌داده بلافاصله می‌مرد، پدر بچّه لباسی را گدایی کرده و به تن نوزادش می‌پوشاند، باشد که بچّه‌اش زنده بماند، در ضمن لباس‌ها را از کسی می‌گرفت که داغ فرزند ندیده باشد، یا از هفت نفر که اسمشان فاطمه بود، هفت تکّه لباس گرفته و به تن نوزادش می‌پوشاند. (گلبافی، ۲۸۴) همچنین برای سالم ماندن بچّه، گدایی لباس از هفت خانه رایج است؛ از هر خانه یک تکّه لباس برای مثال روسری یا پیراهن می‌گیرند و به بچّه می‌پوشانند. (هزاوه‌ای، ۲۴۸)