بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک؛ منزل اوّل: یقظه

انسان می‌تواند به جایی برسد که به غیر از خداوند کسی به آن مقام راه ندارد.

طبق نقل مشهوری، خداوند عزّوجل در روایت قدسی می‌فرماید: «مَنْ طَلَبَنی وَجَدَنی، وَ مَنْ وَجَدَنی عَرَفَنی، وَ مَنْ عَرَفَنی أحَبَّنی، وَ مَنْ أحَبَّنی عَشَقَنی، وَ مَنْ عَشَقَنی عَشَقْتُهُ وَ مَنْ عَشَقْتُهُ قَتَلْتُهُ، وَ مَنْ قَتَلْتُهُ فَعَلَی دِیتُهُ، وَ مَنْ عَلَی دِیتُهُ فَأَنَا دِیتُه» در حقیقت، کسی که خداوند را که مستجمع جمیع کمالات است می‌یابد، مطمئنّاً عاشق او می‌شود و ذات باری تعالی می‌فرماید: در این صورت من نیز عاشق او می‌شوم و از اینجا به بعد، نفس کشی سالک پیش می‌آید و به جایی می‌رسد که وقتی عاشق خداوند شد، بابت این عشق، نفس امّارهٔ خود را می‌کشد و چنین انسانی خدایی می‌شود و به کمک و لطف خودِ خداوند تبارک و تعالی، کلیهٔ صفات رذیله را در وجود خود نابود می‌کند. پاداش این نابودی صفات رذیله، به دست آوردن خود خدا است.

معنای اصلی قانون مراقبه که پیشتر به طور مختصر بیان شد، کنترلِ توجّه است.

قرآن کریم می‌فرماید: ای انسان تو حرکت را شروع کن، مؤمن شو، همّت داشته باش، خداوند در بن بست‌ها به فریاد تو می‌رسد و در گرفتاری‌ها دست تو را خواهد گرفت. رفع گرفتاری دنیوی ممکن است در برخی موارد به صلاح بنده نباشد یا انسان با تأخیر متوجّه امداد الهی شود. ولی گرفتاری سیر و سلوک و حرکت به سوی خداوند، حتماً یاری حق‌تعالی را به همراه دارد.

از نظر قرآن کریم، انسان در حرکت به سوی پروردگار هستی است و منتهای این سیر خداوند متعال می‌باشد: " یا أَیهَا الْإِنْسانُ إِنَّک کادِحٌ إِلی رَبِّک کدْحاً فَمُلاقیهِ" این حرکت پر رنج و پر مشقّت است. امّا، نتیجهٔ آن مطلوب خواهد بود. مقصود از ارسال رسل و انزال کتب، سیردادن انسان در مسیر صحیح و دست‌یابی او به مقام عنداللّهی است.

در روایات آمده است که خداوند در روز قیامت از بنده‌ای که در دنیا با مشکلات فراوانی روبرو بوده و با استقامت و پایداری توانسته است، بر معضلات مسلّط شود، عذر خواهی می‌کند و به او می‌گوید: ای بندهٔ من، من از هفتاد پدر و مادر برای تو مهربان‌تر بودم ولی صلاح تو در وجود مشکل تو بود.

ای پروردگار من، هیچ مولای کریمی را صبورتر از تو، بر بندهٔ لئیمی چون خود نیافتم.

دل انسان جایگاه خداوند رحمان بوده و به صورت امانت در دست او است و باید تلاش کند حضور خدا را در آن حفظ نماید.

امیرالمؤمنین علی (ع) در روایتی می‌فرمایند: هیچ‌گاه کار نیک و ثواب را کوچک مشمار، چون ممکن است یک کار خوب از نظر تو کوچک بنماید ولی از نظر خداوند بسیار پسندیده و با ارزش باشد و تو ندانی. و نیز گناه را کوچک مشمار، زیرا ممکن است یک گناه در نظر تو کوچک جلوه کند، امّا برای سقوط تو بسیار بزرگ و با اهمیّت باشد و موجب خشم و غضب الهی گردد.

خداوند متعال بر اساس فضل و رحمت خود، هدایت سالک را بر عهده گرفته و با تدابیری حکیمانه، مانع سقوط و گمراهی وی می شود.

گرفتاری سیر و سلوک و حرکت به سوی خداوند، حتماً یاری حق‌تعالی را به همراه دارد. افزون بر این، ائمهٔ اطهار (ع) نیز از جانب خداوند برای یاری رساندن به بندگان اختیار تام دارند و واسطهٔ فیض الهی هستند. لذا صحیح نیست کسی بگوید من استعداد پیشرفت ندارم یا پیر و ناتوان شده‌ام یا سواد کافی ندارم.

بعضی اوقات توفیق خداوند از طریق نوازش یک بچه یتیم به انسان عطا می‌شود. حتّی گاهی در اثر ملاطفت و مهربانی با همسر و فرزندان خود انسان، توفیق حاصل می‌شود. گاهی هم مهربانی با حیوانات کشش الهی را به همراه دارد.

مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص ۱۱۸: «قَالَ النَّبِی (ص): وَ الَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ اللَّهُ أَرْحَمُ بِعِبَادِهِ مِنَ الْوَالِدَةِ الْمُشْفِقَةِ عَلَی وَلَدِهَا»

طالب معرفت باید برای ماندگاری بیداری و توجّه خود، علاوه بر مداومت بر نماز و انس با قرآن، اذکار دیگری نیز برای خود در نظر داشته باشد. اذکار شریف «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» و «لا اله الا لله»، برای دوام توجّه بسیار مفید و مؤثّر خواهند بود. ذکر دیگری که برای عموم مردم در منزل اوّل سیر و سلوک، توصیه شده، ذکر شریف یونسیّه است.

شخصی اهمیّت زیادی به نماز شب می‌داد و همیشه هم توفیق خواندن نماز شب را پیدا می‌کرد. نقل کرده بود که روزی یک موش دیدم. موش را گرفتم و در مقابل گربه انداختم. بعد از این کار، توفیق خواندن نماز شب از او سلب شد و تا آخر عمر موفّق به خواندن نماز شب نشد

اساساً بهره‌گیری از استاد خصوصی در مراحل و مراتب اوّلیه و حتّی مراتب متوسط سیر و سلوک توصیه نمی‌شود.

به زودی بر امّت من زمانی می‌رسد که مردم دینشان را به خاطر مال از دست می‌دهند و تمام توجّه آنان به شهوتشان است، این افراد در مقابل هر انسان بی‌دینی سر خم می‌آورند، برای آنها یک حالت سرگردانی و حیرت پیش می‌آید.

خداوند می‌فرماید: ای انسان همهٔ جهان برای تو خلق شده است. عالم ملکوت، عالم جبروت، عالم ناسوت و این عالم ماده، همهٔ عوالم وجود با انواع نعمت‌های ظاهری و باطنی که دارند، مسخّر انسان است.

باید دانست که قرآن حیات طیّب دارد و باید ادب ظاهری و ادب باطنی در برابر آن مراعات شود. ادب ظاهری اقتضا می‌کند که انسان با احترام خاصّی با قرآن کریم مرتبط شود و اقتضای ادب باطنی این است که دل انسان، متوجّه حضور او در مقابل قرآن باشد.

ذکر دیگری که برای عموم مردم در منزل اوّل سیر و سلوک، توصیه شده، ذکر شریف یونسیّه است.

پیامبر اکرم (ص) لقب «سَلمانُ منّا أهلَ البَیت» را به وی عطا فرموده بودند و نزد آن حضرت از محبوبیّت خاصّی برخوردار بود. در آن زمان استاندار مدائن بود و یک پوست گوسفند داشت که روزها فرش او بود و شب‌ها رختخواب او محسوب می‌شد. یک حجرهٔ کوچک اجاره کرده بود به عنوان منزل و دارالاماره. چند ظرف گلی و یک قلم و دوات برای حکومت، کلِّ دارائی او را تشکیل می‌داد. ولی با آن مقام معنوی و این وضعیت خدمت و عباداتی که داشت، می‌گفت: سنگین بار هستم.

مداومت بر اذکار شریف «یاحی یاقیوم» و «لاحول و لاقوة الا بالله»‌ نیز بسیار مفید است. مخصوصاً هنگامی که با لفظ شریف " بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم" همراه باشد.

در این مقام است که دو رکعت نماز در دل شب نزد سالکِ واصل، نسبت به دنیا و آنچه در دنیاست، محبوب‌تر می‌شود. در واقع آنچه برای انسان کامل مهم است، رسیدن به این مقام است؛ مقامی که در آن، دو رکعت نماز را تبدیل به معاشقه با حق تعالی می‌کند. یعنی وقتی در نماز خود حمد و سوره می‌خواند، صدای خدای تبارک و تعالی را می‌شنود؛ البته نه با گوش سر، بلکه با گوش دل می‌شنود. وقتی می‌گوید: «سبحان ربی الاعلی و بحمده»، واقعاً درک می‌کند که در حال صحبت با پروردگار متعال است و خداوند نیز به او توجّه دارد، به وی مهر می‌ورزد و او را دوست دارد.

هر که اهل سیر و سلوک باشد و آمادهٔ حرکت به سوی خدای تعالی گردد، باید رهنمودهای کلّی را از دروس و بیانات اساتید وارستهٔ اخلاق و علمای ربانی بستاند و بدان عمل کند. با قرآن کریم مأنوس باشد و با مطالعهٔ روایات شریف اهل بیت (ع)، طبق دستورات آن بزرگواران رفتار نماید. با استفاده از رسالهٔ مرجع تقلید به احکام شرعی عمل کند. کتب اخلاقی مفید و مورد تأیید را مطالعه کند. از عباداتی نظیر نماز، به ویژه نماز شب، کمال بهره‌برداری را بنماید. از مستحبّات، مخصوصاً خدمت به خلق خدا، دریغ نورزد. دعا و راز و نیاز با خدای مهربان را در متن زندگی قرار دهد و از دعا و توسل، در جهت رفع موانع و مشکلات استفاده نماید و در صورت بروز مشکل و یا شبهه‌ای، با پرسش از کسانی که لیاقت پاسخگوئی دارند و به آنان اطمینان کامل می‌رود، در صدد حل مشکل یا رفع شبههٔ خود باشد.

هر که اهل سیر و سلوک باشد و آمادهٔ حرکت به سوی خدای تعالی گردد، باید رهنمودهای کلّی را از دروس و بیانات اساتید وارستهٔ اخلاق و علمای ربانی بستاند و بدان عمل کند.

طالب معرفت باید برای ماندگاری بیداری و توجّه خود، علاوه بر مداومت بر نماز و انس با قرآن، اذکار دیگری نیز برای خود در نظر داشته باشد. اذکار شریف «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» و «لا اله الا لله»، برای دوام توجّه بسیار مفید و مؤثّر خواهند بود. ذکر دیگری که برای عموم مردم در منزل اوّل سیر و سلوک، توصیه شده، ذکر شریف یونسیّه است. هنگامی که حضرت یونس (ع) در امتحان الهی سرفراز و موفّق نشد و در شکم ماهی زندانی شد، مرتّباً ذکر شریف «لا الله الّا انت سبحانک إِنّی کنتُ مِنَ الظّالِمین» را تکرار کرد، تا اینکه خداوند رحمان و رحیم او را نجات بخشید.

ارزش وجودی انسان مافوق تصوّر است. انسان می‌تواند به جایی برسد که به غیر از خداوند کسی به آن مقام راه ندارد. به قول سعدی: رسد آدمی به جایی که به جز خدا نداند بنگر که تا چه حد است، مقام آدمیّت حتّی جبرئیل امین هم که ملک مقرّب خداوند است، اجازه و صلاحیت ورود به آن مقام را ندارد.

در روایتی از حضرت امام جعفر صادق (ع) چنین نقل شده است: «تَفَکرُ سَاعَةٍ خَیرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ» همچنین استاد عظیم الشأن ما حضرت امام خمینی (ره) در شرح چهل حدیث، روایتی را متذکّر می‌شوند که می‌فرماید: یک ساعت تفکّر، بهتر از هفتاد سال عبادت است. عنایت قرآن کریم و عترت (ع) به موضوع تفکّر و میزان پاداشی که برای آن در نظر گرفته شده است، نشان از اهمیت فوق العادهٔ تفکّر، در فرهنگ دینی دارد.

اعراض از نماز و یاد خداوند، علاوه بر آنکه سالک را از مدار سیر و سلوک خارج می‌سازد، در دنیا یک زندگی همراه با عسرت و بدبختی نصیب او می‌کند و در آخرت نیز موجب می‌شود چنین کسی کور وارد صف محشر شود: " وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی"

اگر گناه کرد و -العیاذ بالله- گناه او تکرار شد و به صورت عادت درآمد، باید مراقب باشد، آن گناه را توجیه نکند، که توجیه گناه انسان را می‌رساند بدانجا که نفس لوّامه را به نفس محسّنه مبدّل می‌کند و هر کار بدی را در نظر او، به صورت یک امر نیکو جلوه می‌دهد