بریده‌هایی از کتاب نفوس مرده

کمیته‌های نیکوکاری و انجمن‌های خیریه و خدا می‌داند چه چیزهای دیگری را تشکیل دهیم. هدف‌مان هر قدر هم که مقدس و عالی باشد، هرگز نتیجهٔ خوبی از آن به دست نمی‌آید. علتش هم شاید این باشد که به‌محض تشکیل انجمن، گمان می‌کنیم به هدف رسیده و نتیجه گرفته‌ایم. اگر به‌طور مثال برای کمک به بی‌نوایان اعانه جمع کنیم، بی‌درنگ مغرور از این اقدام، ضیافت‌های مفصلی برای مقام‌های بالا برپا می‌کنیم که نیمی از اعانه‌های جمع شده صرف آن‌ها می‌شود و نیمهٔ دیگر هم صرف اجارهٔ ساختمانی مجلل با حرارت مرکزی و گماشتن نگهبان برای محل نشست انجمن می‌شود. در نهایت برای کمک به بی‌نوایان پنج روبل و نیم توی صندوق می‌ماند که حتا سر تقسیم آن‌هم میان اعضا اختلاف است،

آموزگار مدام تکرار می‌کرد: هوش و استعداد، چیزهایی چرند و بیهوده‌اند. من فقط به رفتار اهمیت می‌دهم. به کسانی که رفتارشان خوب و مناسب است، حتا اگر چیزی بلد نباشند، بهترین نمره‌ها را می‌دهم.

ترس، واگیرتر از طاعون در یک چشم به‌هم زدن به همه جا و در همه کس سرایت کرد. همگی حتا خطاهایی برای خودشان یافتند که مرتکب نشده بودند.

کسانی که از صفر شروع می‌کنند به جایی می‌رسند. آن کس که در خانواده‌ای ثروتمند به دنیا می‌آید، چیز بیش‌تری به دست نمی‌آورد. ذاتاً آدم هوسبازی است. باید از آغاز شروع کرد، نه از وسط

همیشه همین‌طور است، کسانی که از صفر شروع می‌کنند به جایی می‌رسند.

باور کنید این عین حقیقت است. باید از صفر شروع کرد، از آغاز و نه از وسط

ما همگی این نقطه ضعف را داریم که خطاهامان را نادیده می‌انگاریم و آن‌ها را به گردن دیگران می‌اندازیم. به گردن همسر، کارمند زیردست، خدمتکار و یا حتا به گردن صندلی‌مان که لگدش می‌زنیم و به گوشه‌ای پرتابش می‌کنیم تا آن‌جا بشکند و درهم بریزد.

واژهٔ سفر چه طنین دلپذیر و عجیبی دارد، چه‌قدر مسحورکننده است! خود سفر کردن گونه‌ای جادوگری است.

کشاورز وقت برای کسل شدن ندارد. زندگی‌اش مدام و بی‌وقفه با کار و تلاش می‌گذرد.

تلاش کن مورد توجه آموزگاران و مدیر مدرسه قرار بگیری. به این ترتیب حتا اگر خداوند به تو استعداد و قریحه عطا نکرده باشد، تو راهت را خواهی گشود و از دیگران جلو خواهی زد.

آدم خطاکار دوست دارد دیگران را هم همراه خودش به زیر بکشد

وقتی دوران جوانی و شادابی را پشت سر می‌گذارید، برای ایام کهنسالی هم چیزهایی ذخیره کنید، صفات انسانی و بشردوستی را در روح‌تان نگه دارید وگرنه به پیری که رسیدید دیگر هیچ یک از آن‌ها را نخواهید یافت

کسالت و ملال اختراعی است جدید. در گذشته هیچ‌کس ملول نمی‌شد

همه از خودشان می‌پرسند چه‌گونه می‌توان رعیتی را تربیت و آزموده کرد؛ ابتدا شکمش را سیر و زندگی‌اش را تأمین کنید، از او کشاورز خوبی بسازید، پس از آن خودش تعلیم دیده خواهد شد.

بیش‌تر بزرگان و ثروتمندان حاضرند نیمی از رعیت‌ها و زمین‌های به گرو گذاشته شده یا نشده و همهٔ امکانات‌شان را بدون چک و چانه زدن بدهند و معدهٔ قوی و اشتهای تیز این مردمان طبقهٔ متوسط را به دست بیاورند. بدبختانه، هیچ زمینی، هیچ رعیتی، هیچ مال و منال و هیچ سبک زندگی اشرافی‌ای نمی‌تواند چنین آرزویی را برآورده کند.

زبان انگلیسی آشنایی ژرفی از روحیه و شیوهٔ زندگی مردمانش را نشان می‌دهد، زبان فرانسه تعیین کنندهٔ روحیهٔ درخشان، سرزنده، شوخ و لذت‌طلب مردمش است، آلمانی واژه‌هایی را به کار می‌برد که سنگین و برای همه کس قابل فهم و درک نیستند، اما هیچ کلمه‌ای را هم فکر نکرده و نسنجیده ادا نمی‌کند. اما در هیچ زبانی واژه‌ها و اصطلاح‌ها به اندازهٔ زبان روسی پرمعنا، جاندار و سرزنده نیستند و بیش‌تر از هر زبانی منظور و مقصود گوینده را به روشنی بیان می‌کنند.

اگر به جوان آتشین مزاج امروزی چهرهٔ کریه دوران پیری‌اش را نشان بدهید، از وحشت رم می‌کند.

بله، آدم‌ها با گذشت زمان عوض می‌شوند. پسری چنان ساعی، چنان آرام، قدیسی کوچک، هیچ انتظارش را نداشتم چنین تغییر شخصیت بدهد!

شاید نویسنده در مورد انتقاد میهن‌پرستانی قرار بگیرد که با خیال راحت به کارهای بی‌ارزشی اشتغال دارند و پول پارو می‌کنند و خوشبختی و رفاه خود را به بهای تیره‌روزی و تهی‌دستی دیگران تأمین می‌کنند. اما به‌محض این‌که حادثه‌ای اتفاق می‌افتد که به‌نظر آن‌ها برای میهن توهین‌آور است، یا کتابی منتشر می‌شود که نویسنده در آن حقیقت‌های تلخی را آشکار می‌کند، همه مانند عنکبوتی که مگسی در تار و پودشان گرفتار آمده باشد، به سویش حمله‌ور می‌شوند و فریادزنان می‌گویند: «این مطالبی که در کتاب آمده‌اند به همهٔ ما مربوط می‌شوند، آیا نویسنده حق دارد آن‌ها را فاش سازد و به رخ همه بکشد؟ خارجی‌ها دربارهٔ ما چه قضاوتی خواهند کرد؟ آیا قابل تحمل است آدم حرف‌های زشتی دربارهٔ خودش بشنود؟ این کار توهین‌آور نیست؟ آیا میهن و دوست داشتنش را از یاد برده‌ایم؟»

از این گونه چهره‌ها که طبیعت در حق‌شان کم لطفی کرده زیاد یافت می‌شوند. طبیعت سوهان و مته و سایر لوازم ظریف‌کاری را کنار گذاشته و با چند ضربهٔ تبر یک بینی، یک جفت لب و با مته دستی چشم‌ها را ساخته و با توهین و تمسخر گفته: «همین‌طوری خوب است

آن کس که به فکر هوشمندبودن است فرصت دست زدن به کار خطا را ندارد.

اگر قرار است فساد همهٔ جهان را در بر بگیرد، دست کم من در آن شرکت نمی‌کنم.

برای اولین بار فهمیدند دادستان روحی هم داشته است: بی‌شک به علت فروتنی و شکسته نفسی هرگز چنین چیزی را از خود نشان نداده بود. از این‌ها گذشته معلوم شد مرگ بین آدم‌های فروتن و خاموش و آدم‌های بزرگ و پرجنب و جوش هیچ تفاوتی قایل نمی‌شود

هیچ کار از زندگی انزواگرایانه، تماشای طبیعت و خواندن کتاب لذت‌بخش‌تر نیست،

در تاریخچهٔ زندگی بشر قرن‌هایی وجود دارند که انسان مایل است آن‌ها را انگار بی‌ثمر باشند، بزداید، محوشان کند. طی این قرن‌ها آن‌قدر اشتباه‌هایی صورت گرفته که امروز حتا از یک کودک هم سر نمی‌زند. بشریت در جست‌وجوی حقیقت ابدی، در چه راه‌های باریک، پرپیچ و خم، بی‌راهه و غیرقابل عبور که گام نگذاشته است، حال آن‌که خیابانی پهن و سرراست، مانند خیابان‌هایی که به کاخ شاهان ختم می‌شود، پیش رو داشته است. این راه که در روز آفتابی است و شب نورانی، همهٔ شکوهمندی‌های دیگر را پشت سر می‌گذارد، با این همه انسان‌ها بی‌آن‌که متوجه شوند همواره در راه‌هایی تاریک گام نهاده‌اند. اگر هم تحت تأثیر الهام‌هایی آسمانی به راه درست و روشن قدم گذاشته باشند، به زودی منحرف می‌شوند و در روشنایی روز خود را درون تار و پودی عبورناپذیر می‌اندازند و از این‌که چشم به روی حقیقت ببندد لذت می‌برند و به بی‌راهه می‌روند تا این‌که به لب پرتگاه برسند، آن‌وقت از یکدیگر می‌پرسند: «گذرگاه کجاست؟ راه درست کدام است؟

آدم چشم و دل سیر را با همان نگاه اول می‌شود تشخیص داد. وقتی سیر باشد دیگر اصراری به خوردن ندارد، حال آن‌که آدم‌های حقه‌باز اگر هم سیر باشند باز از خوردن آن‌چه تعارف‌شان می‌کنند چشم نمی‌پوشند.

سخنان یک احمق هر قدر هم بی‌اساس و پوچ باشند، گاهی می‌توانند آدم خردمندی را آشفته کنند.

گفت‌وشنود با مردی کاسبکار که به شغل خودش کاملاً وارد است، صد برابر ارزشمندتر و مفیدتر از گفت‌وگو با اشراف از خودراضی و بی‌هنر است

هر چیزی در زمان خود و به جای خود مفید و ارزشمند است.

آدم برای رسیدن به هر چیزی باید خوشبخت به دنیا آمده باشد.