بریده‌هایی از کتاب قلب قرآن

چنان که ایمان، دانستنِ خدا نیست، بلکه خواستن اوست؛ کفر هم ندانستنِ خدا نیست، بلکه نخواستنِ اوست.

یا رب از ابرِ هدایت برسان بارانی...

از یونس بن عُبَید (یکی از تابعین) نقل است که: «خَصْلَتَانِ إِذَا صَلُحَتَا مِنَ الْعَبْدِ صَلُحَ مَا سِوَاهُمَا مِنْ أَمْرِهِ: صلاتُهُ وَلِسَانُهُ» (حلیة‌الاولیا، ابونعیم اصفهانی)؛ یعنی: «دو خصلتند که اگر در بنده‌ای راست شوند، جمیع امور او بر صلاح و راستی آید:‌ نماز و زبان.»

راه راست را نمی‌شود یکبار پیدا کرد و آسوده شد. راه راست را باید هر لحظه تحسّس کرد.

«خداست آن کس که شما را ابتدا ناتوان آفرید آنگاه پس از ناتوانی قوت بخشید، سپس بعد از قوت ناتوانی و پیری داد. هر چه بخواهد می‌آفریند و هموست دانای توانا.»

جهان، خانهٔ کلمات است. کلماتِ خدا...

«برادرت را یاری کن چه ظالم باشد چه مظلوم. مردی گفت: پیامبر خدا! وقتی مظلوم است یاری‌اش می‌کنم، اما وقتی ستمگر است چگونه یاری‌اش کنم؟ فرمود: او را از ستم کردن باز دار، این است یاری او.»

«وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ»(علق/۱۹)؛ «و سجده کن و نزدیکی بجوی.»

«إِسْتَفتِ قَلْبَک. الْبِرُّ مَا اطْمَأَنَّتْ إِلَیهِ النَّفْسُ وَالْإِثْمُ مَا حَاک فِی النَّفْسِ وَ تَرَدَّدَ فِی الصَّدْرِ وَإِنْ أَفْتَاک النَّاسُ وَأَفْتَوْک»

«إِنَّمَا المُؤمِنونَ الَّذینَ إِذا ذُکرَ اللَّهُ وَجِلَت قُلوبُهُم وَإِذا تُلِیت عَلَیهِم آیاتُهُ زادَتهُم إیمانًا» (انفال/۲)؛ «مؤمنان همان کسانی اند که چون خدا یاد شود دلهایشان بترسد و چون آیات او بر آنان خوانده شود بر ایمانشان بیفزاید.

پایهٔ هر تحولِ بیرونی، تحول درونی است.

قرار بر این بوده که تو خاک تن را به معجونِ دل تبدیل کنی و دل، بی‌رنج و درد، دل نمی‌شود.

خدایا، ما را ببخش که اصلی‌ترین ضابطهٔ فهم قرآن و دین را درنیافتیم. تو با صدرنشاندن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم مهمترین پیام خود را با ما در میان گذاشتی: رحمت، صدرنشین همهٔ احکام است.

امروزت را که بهتر کنی، دردهای دیروزت تسکین می‌یابند.

«الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیاةَ لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ» (مُلک/۲) «کسی که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدامیک نیکوکردارترید» زندگی محنت‌گاه است چرا که آزمون‌گاه است، و آزمون‌گاه است تا زادگاه روح و دل باشد.

در نیافتیم که بر پیشانیِ هر سوره‌ای، رحمتِ بی‌کران خود را گوش‌زد کرده‌ای (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم) تا بکوشیم خواسته‌های تو را مطابق با این اصلِ مکرّر که همچون قندِ مکرّر است و هر آغازی با آن متبرک می‌شود، فهم و تفسیر کنیم.

در هر وضع و حالی که هستی بنگر، تصمیم، قضاوت، اقدام و گفتارت تا چه اندازه با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم سازگار است.

(وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کلَّ شَیءٍ) و هر که در این حلقه نیست، فارغ از این ماجراست

هوشیار باش که هیچ یک از رفتارهای تو در جهان گم نمی‌شوند و بی‌پاسخ نمی‌مانند.

عادلانه رفتار کنیم، عادلانه سخن بگوییم و به ویژه با مخالفان و دشمنان‌مان نیز، مرزهای عدالت را نادیده نگیریم. به خاطر بسپاریم که در پیشگاه الهی، به قدر و اندازهٔ «فتیل» و «نقیر» ی هم ستم، روا نیست. خدا خود را نیز محدود به عدل کرده است. از خدا الگو بگیریم.

چرا محققان فن و عالمان تفسیر در کنار قواعد و اصول باریک‌اندیشانهٔ خود، ذکر نکردند که در میان چند فهم و برداشت متفاوت، آنچه شبیه‌تر به روحِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم باشد، درست‌تر است؟

والدین ممکن است جنین حیات‌گرفتهٔ خود را از سرِ تنگدستی امروز یا بیمناکی از تنگ‌دستی فردا، از حق زیستن محروم کنند. هشدار می‌دهد که مکنید. (انعام/۱۵۱؛ اسراء/۳۲) شیطان است که به شما وعدهٔ فقر می‌دهد و اینگونه شما را به ناشایستگی‌ها وامی‌دارد. (بقره/۲۶۸)

«وَفِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ وَفِی أَنْفُسِکمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ» (ذاریات/۲۰ و ۲۱)؛ «و روی زمین برای اهل یقین نشانه‌هایی است. و در خود شما؛ پس مگر نمی‌بینید؟!»

«برادران محبوبم، بدانید: هر کس باید در شنیدنْ تُند ودر گفتنْ کُند و کُندْخشم باشد.» (عهد جدید، رسالهٔ یعقوب، ۱: ۱۹)

آدم از بی‌بصری بنـدگی آدم کرد گوهری داشت ولی نذر قباد و جم کرد یعنی از خوی غلامی ز سگان خوار تر است من ندیدم که سگی پیش سگی سر خم کرد (اقبال لاهوری)

دوست نزدیکتر از من به من است وین عجب‌تر که من از وی دورم چه کنم با که توان گفت که او در کنار من و من مهجورم (سعدی)

اگر نامِ دیگرِ خدا نزدیک است، پس از چه روِ طالبِ قُرب و نزدیکی به خدا هستیم؟ ابن‌عطای سکندری پاسخ می‌دهد: «قُرْبُک مِنْهُ أَنْ تَکونَ مُشَاهِدًا لِقُرْبِهِ، وَإِلاَّ فَمِنْ أَینَ أَنْتَ وَوُجُودُ قُرْبِهِ؟» «نزدیک شدن تو به خدا این است که شاهدِ نزدیکی او باشی؛ وگر نه تو کجا و نزدیک‌شدن به او کجا؟» «إلهی ماأقرَبَک مِنِّی وما أبعدَنی عَنکَ» «خداوندا! چه نزدیکی به من و چه دورم از تو!» نزدیک شدن به خدا، یعنی آگاهی و شعور به نزدیکی او. حضور قلب به این نزدیکی و قُرب.

چگونه خدایی نکنیم؟ مهترین لازمه و ثمرهٔ «توحید» که زیربنایی‌ترین نگرش قرآنی است، این است که ما انسان‌ایم؛ خدا نیستیم و نباید خدایی بکنیم. نه شأن خدایی به کسی بدهیم و نه برای خودمان شأن خدایی قایل باشیم: «قُلْ یا أَهْلَ الْکتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَی کلَمَةٍ سَوَاء بَینَنَا وَبَینَکمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِک بِهِ شَیئًا وَلاَ یتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ» (آل‌عمران/۶۴)؛ «بگو: ای اهل کتاب، بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است بایستیم که جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او نگردانیم و بعضی از ما بعضی دیگر را به جای خدا به خدایی نگیرد.» چنین نگرشی از توحید و عبادت، یاری‌گرِ آزادی باشد. نه تنها پذیرای خداییِ دیگران نباشیم، که خود نیز از اینکه خداگونه با ما رفتار شود، ابا کنیم

اعمال زور و قدرت نامشروع بر دیگری خدایی کردن است. اینکه بخواهیم کسی را تحت سلطه و اقتدار خود درآوریم، بیانگر نگاهی فرادستانه و از بالا است که با برابری انسانی نمی‌سازد.

درویش و غنی بندهٔ این خاک دَرند آنان که غنی‌ترند، محتـاج‌ترند (سعدی)