بریده‌هایی از کتاب درآمدی بر ادبیات معاصر ایران

ادبیات گزارش صِرف واقعیتهای زندگی آدمی نیست، توصیف و تصویر آرمانی و یا اعتقادی آن، یعنی بازتاب ایدئولوژیکی (عقیدتی) زندگی است. اثر ادبی وقتی دارای این خصیصه می‌شود و واقعیت را عقیدتی افاده می‌کند که از ذهن هنرمندانه شاعر یا نویسنده گذشته و به تار و پود شعور اجتماعی ـ فردی او درآمیزد و واقعیت را فشرده، بارز و آرمانی تصویر کند و این امر وقتی تحقق می‌پذیرد که هنرمند مستقیما از واقعیتهای زندگی، که آن را با حس و عقل خود به جای می‌آورد، الهام و مایه گیرد و آن را در قالب شکل و طرز بیانی افاده کند که با فرهنگ روزگار مناسبت داشته و برای مخاطب هنر فهمیدنی باشد.

قرائن نشان می‌دهد که مبتکران «بازگشت ادبی» هوادار قطعی احیای سنتهای شعر و نثر کلاسیک فارسی نبودند؛ در واقع خواسته آنان رساندن ادبیات ایران به عظمت دوران شکوفای قرن‌های پنجم تا هشتم بود. اما از آن جا که اهرمهای اجتماعی و سیاسیِ به وجود آورنده چنان هنری را در دسترس نداشتند، به ناگزیر به تقلید از نمایندگان برجسته آن دست یازیدند. و این همانا سبب عدم موفقیت و انحطاط این دسته از شاعران بود. چه، احیای شرایطی که در آن فردوسی، فرخی و سعدی شعر می‌سرودند، یکبار برای همیشه سپری شده بود. در این دوره نه تکاپوی قرنهای نخستین هجری در راه رستاخیز فرهنگ و زبان ملی دیده می‌شد و نه دربار محمد یا فتحعلی‌شاه قاجار شباهتی به دربار سامانیان و غزنویان داشت. آنچه بود، ایرانی بود واپس مانده در اثر جنگها و دخالتهای بیگانگان و فساد و بی‌عرضگی زمامداران.

تجربه تاریخ نشان می‌دهد که وقتی کشوری درگیر رکود و واپس ماندگی سیاسی و اقتصادی است، فرهنگ و ادب، عهده‌دار برانگیزندگی نیروها و قابلیتها در راستای فعالیتهای اجتماعی می‌شود.

موقعیت جغرافیایی و ساختار قومی جامعه ایران چنان بود که غالبا هیئت حاکمه‌ای بر آن حکومت می‌کرد که نه تنها نماینده قشرهای پیشرو اجتماع نبود، بلکه غالبا از آنان واپس مانده‌تر نیز بود.