بریده‌هایی از کتاب بازگشت از شوروی

یک مثل معروف فارسی هست، که ندیده‌ام جز در متون انگلیسی نقل شده‌باشد و اینجا نیز آن را با انگلیسی نقل می‌کنم، می‌گوید: «زن برای ادای وظیفه؛ فرزند برای سرگرمی؛ و خربزه برای لذت.»

من همیشه اعتراف کرده‌ام که میل به یکدنده‌ماندن و در افکار و عقاید خویش پابرجابودن، در غالب اوقات، خطر دورماندن از صمیمیت و صداقت را به همراه خواهدداشت.

رأی توده‌های مردم در انتخابات__ چه علنی و چه مخفی__ چیز مسخره‌ای است؛ بیش از یک ظاهرسازی نیست. داوطلب‌شدن برای انتخابات نیز امری است که از بالا به پایین سرایت می‌کند و تصمیم آن را مقامات بالا می‌گیرند و ملت حق ندارد کسی را انتخاب کند مگر اینکه قبلاً از طرف همان مقامات برگزیده شده‌باشد.

آدمی همیشه ارزش آنچه را دارد فقط وقتی درک می‌کند که آن را ازدست‌داده‌باشد.

دسته‌دسته آدم‌های قحطی‌زده را می‌توان دید که می‌خندند و شادند و همان‌طور که در بازگشت از شوروی نوشته‌ام خوشبختی خود را مدیون «اعتماد و نادانی و امیدواری» خود هستند.

«عشق به قدرت با علاقه به فرمان‌روایان مستبد آمیخته‌است»__

این ملاقات بیننده را به این فکر وامی‌داشت که تمام جنایات را نه به حساب آدمی که مرتکب آن‌ها می‌شود بلکه به حساب جامعه‌ای باید گذاشت که آدمی را به ارتکاب جنایات وامی‌دارد.

مردم آن‌قدر از مواهب زندگی محروم بوده‌اند که به چیز کم نیز رضایت می‌دهند. وقتی همسایهٔ آدم وضعی بهتر از خود آدم نداشته‌باشد ناچار به آنچه دارد راضی خواهدبود. فقط پس از تجربه‌های بسیار پخته و دقت‌های عمیق است که اختلافات برای آدم ظاهر خواهدشد.

اگر همهٔ موارد قیاس و سنجش، و ابزار آن را از آدم بگیرند و اگر گذشتهٔ حسرت‌آوری نیز برای او در کار نباشد، آدم ناچار از آنچه به او می‌دهند شادی هم خواهدکرد.

«من می‌میرم در حالی که خدا را پرستش می‌کنم، دوستانم را دوست می‌دارم، نسبت به دشمنانم کینه‌ای ندارم و از زجردادن دیگران متنفّرم.»

عشق خویش را به حمد و ثنا محدودکردن یعنی درک‌نکردن صحیح آن عشق.

برخی از متفکران و نویسندگان، پاکسازی‌های استالین و درنهایت پدیده‌ای به نام استالین را نتیجهٔ حتمی و اجتناب‌ناپذیر بلشویسم و عملکرد آن می‌دانند. بر این اساس که پیروی از لنین و حمایت از او در جانبداری از یک حزب متمرکز و نخبه، به دیکتاتوری یک فرد ختم می‌شود.

آنچه در حال حاضر در شوروی از مردم می‌خواهند پذیرفتن بی‌چون‌وچراست؛ هم‌رنگ جماعت شدن است. آنچه از آدم می‌خواهند، و در این خواستن اصرار هم می‌ورزند، تأیید و تمجید تمام آن‌چیزهایی است که در اتحاد شوروی می‌گذرد. و به‌خصوص در پی آن‌اند که این تأیید و تمجید از روی بی‌میلی نباشد، صمیمانه باشد و حتی از سرِ شور و هیجان نیز باشد؛ و تعجب‌آورتر از همه اینکه موفق هم می‌شوند.

رفقا، اعتراف کنید که خود شما نیز دارید دچار اضطراب می‌شوید و با اندوهی روبه‌ازدیاد از خودتان می‌پرسید که (مثلاً دربارهٔ محاکمات مسکو) آخر تا کی باید تأیید کنیم؟ دیر یا زود چشم‌های شما نیز باز خواهدشد. چشم‌های شما مجبور به بازشدن است. و آن وقت است که شما__ شما شرافتمندان__ از خود خواهیدپرسید که چه‌طور توانسته‌ایم این‌همه مدت چشم‌های خود را بسته نگه‌داریم!

جواب‌هایش درست به اندازهٔ نادانی‌هایش حتمی و متیقّن بود. دخترک به نادانی‌های خودش نیز نادان بود و همین مطلب بهتر از هروقت این مسئله را به من فهماند که هر نادانیِ نادانسته‌ای باعث تأییدها و تصدیق‌های جدی خواهدشد. تاروپود فکر و عقیدهٔ این‌جور آدم‌ها تقریباً با مُدْرَکاتِ ناقص و غلط و درعین‌حال، متشابه به‌هم بافته شده‌است….

استالین خدای مردم است. آیا می‌توان مدعی شد که سودی که مردم و تودهٔ ملت از این اوضاع می‌برند به زحماتی می‌ارزد که در طول سال‌های انقلاب ۱۹۱۷ تحمل شده‌است؟ و با وجود ترقی عظیمی که در صنایع حاصل شده و کوشش فراوانی که برای پیشرفت در همه‌جا مشهود است چه وضع جدید و تازه‌ای جانشین گذشته شده‌است؟ اکنون در همه‌جای شوروی اختلاف طبقاتی دارد به‌جای اختلافات سابق جانشین می‌شود.

بعد از شکست روسیه در جنگ جهانی اول، موج بزرگی از نارضایتی بین دهقانان، کارگران و سربازان شکل گرفت که بلشویک‌ها در آن نقش چندانی نداشتند اما با شکل‌گیری گروه‌های معترض کارگری و دهقانی در طول انقلاب فوریه، بلشویک‌ها توانستند در این گروه‌ها نفوذ کنند و رهبری این جریان‌های معترض را به عهده بگیرند. دامنهٔ این اعتراض‌ها فراتر از مرزهای روسیهٔ امروزی بود؛ پانزده کشور کنونی، در آن دوره، جامعه‌ای را به نام اتحاد جماهیر شوروی تشکیل دادند

مبارزه‌های او در جهت آرمان‌های طبقهٔ کارگر چنان عمیق و اثربخش بود که توجه کارگران و کمونیست‌های جهان و نیز اکثر روشنفکران را به خود معطوف کرده‌بود. از همین رو، بسیاری از تحلیل‌گران و فعالان اجتماعی و سیاسی در آن دوره با امیدی مضاعف عملی‌شدن سوسیالیسم را در چنین بعد وسیعی به نظاره نشسته‌بودند و در برابر بیشتر تصمیم‌ها و اتفاقات در جریان__ به‌خاطر امیدهایی که به آیندهٔ سوسیالیسم در جهان داشتند__ سکوت کردند. آنها با دیدهٔ اغماض به حوادث می‌نگریستند و امیدوار بودند که خطاها و اشتباهات در برابر آنچه در شرف وقوع است، هزینه‌ای باشد که به نتیجهٔ نهایی آن می‌ارزد.

بعد از تصویب اولین برنامهٔ جامع صنعتی، اقتصاد فرمایشی یا دستوری جایگزین اقتصاد رقابتی روسیه شد. مؤسسات و شرکت‌های خصوصی و بانک‌ها، ملی اعلام شدند و برنامه‌ای ضربتی برای توسعهٔ صنایع سنگین اجرا شد. این اقدامات جملگی با توسل به زور و خشونت پیگیری می‌شد. برای نیل به این هدف، تمامی جامعهٔ شوروی بسیج شده و دستورات و وظایف بعضاً غیرعملی به آن‌ها واگذار شده‌بود. از هر بخشی در کارخانه‌ها و کارگاه‌ها گرفته تا تک‌تک افراد در این برنامه سهیم بودند و دولت و دستگاه‌های قهری و کنترلی آن از طریق تبلیغ، تدوین برنامه و اجبار این اهداف را پیگیری می‌کرد.

اکنون که انقلاب پیروز شده‌است، اکنون که انقلاب استقرار یافته، اکنون که برای همه خودمانی و عادی شده و پیمان عدم تعرض بسته شده و به عقیدهٔ برخی به‌صورتی عقلایی درآمده‌است، اکنون کسانی هستند که هنوز آن خمیرمایۀ‌انقلابی تحریک‌شان می‌کند و به عمل وادارشان می‌کند؛ کسانی که تمام این رجحان‌ها و گذشت‌های استقبال شده را به مخاطره انداختن انقلاب تلقی می‌کنند! اکنون همهٔ این اشخاص در شوروی مزاحم‌اند، منفورند یا محکوم به نیستی‌اند.

به محض اینکه انتقاد بلنگد و دیگر قدرت بیان آزاد را نداشته‌باشد، فرهنگ به مخاطره افتاده‌است.

آنچه را انقلاب پیروزمند می‌تواند و باید به هنرمند خویش عرضه بدارد، قبل از هرچیز، آزادی است. بدون آزادی، هنر، هم معنای خویش را ازدست‌خواهدداد و هم ارزش خویش را.

وقتی هنر به تعصبی گردن نهاد که در اجتماعی مسلط است، گرچه این تعصب ناشی از عاقلانه‌ترین و سالم‌ترین اصول عقاید باشد، باز هم هنر را ازدست‌رفته باید شمرد؛ چون در چنین وضعی هنر به خوابِ «مطابق دستور کارکردن» فرومی‌رود. آنچه را انقلاب پیروزمند می‌تواند و باید به هنرمند خویش عرضه بدارد، قبل از هرچیز، آزادی است.

از بالا تا پایین درجاتِ اجتماعِ تجدیدنظرشدهٔ شوروی، فرمانبردارترین و بی‌غیرت‌ترین و سربه‌راه‌ترین و پست‌ترین اشخاص، معروف‌ترین و خوشبخت‌ترین افرادند.

«آلبرت انیشتن» دربارهٔ گاندی گفته است: «تأثیر معنوی گاندی بر مردم متفکر بادوام‌تر از آن خواهدبود که به نظر مردم عصر ما می‌آید؛ عصری که در تأثیر قدرت محض مبالغه می‌کند. ما از اینکه سرنوشتْ ما را با چنین مرد روشن‌بینی هم‌زمان ساخته‌است، سپاسگزار و خوشحالیم؛ مردی که بیدارگر نسل‌های آینده است.»

در اثر همین تلقین‌ها، کارگر روس__ گر چه به‌طور محسوسی زندگانی پست‌تری دارد ولی چون در همان پستی برابری و مساوات کامل میان همه برقرار است__ خودش را خیلی بیش از یک کارگر فرانسوی خوشبخت حس می‌کند.