بریده‌هایی از کتاب روزی روزگاری فوتبال (فوتبال و جامعه‌شناسی)

وقتی کرهٔ شمالی بی‌نام و نشان از اردوگاه کمونیسم در مرحلهٔ مقدماتی با دوندگی تمام‌نشدنی و نمایشی نامتعارفی با یک گل، میلیونرهای ایتالیایی را شکست داد، چپگراها در اوج جنگ سرد از ته دل خندیدند. لاجوردی‌پوش‌ها هم به خانه بازگشتند تا با تخم‌مرغ‌ها و گوجه‌فرنگی‌های گندیده مورد استقبال قرار بگیرند. عنوان توفان زرد بر کرهٔ شمالی باقی ماند تا چند سال بعد تیم ایران، کرهٔ شمالی را در مسابقات مقدماتی جام جهانی ۱۹۷۴ به زانو درآورد و بر توفان زرد خط بطلان بکشد.

رفقای سرخ و سیاه‌پوش میلانی، بیایید در این روزهای تیره دست در دست یکدیگر دهیم. رفقا، ما عازم ستیز هستیم، عازم جنگ؛ خون روی سکوها، روی جایگاه‌ها موج می‌زند؛ ما را اسیر کرده‌اند ولی هنوز مغلوب نشده‌ایم. امروز، زمان انتقام است، زمان مبارزه...

«آن سفرکرده که صد قافله دل همره اوست...».

رویارویی شاهین و تاج، برای خیلی‌ها مقابلهٔ دو رویکرد و دو تفکر متفاوت بود. نبرد مبارزهٔ یک معلم دوست‌داشتنی (اکرامی) با یک نظامی زورگو (خسروانی)

. برای آن‌ها، قومیت کُرد، جرم، اهانت و خفتی حقارت‌آمیز دارد و کردها مترادف با وحشی‌ها هستند. به‌همین‌دلیل، هرچند ترک‌ها با اصرار خود را اروپایی قلمداد می‌کنند، اما تعصبات دیرآشنایی گریبان‌شان را چسبیده که راه رسیدن آن‌ها به اروپا را طولانی‌تر کرد.

درگذر ایام به‌نظر رسید با افسانهٔ دیو و پری روبه‌رو هستیم. با افسانه‌ای که در آن شاهینی‌ها زمینی و متعلق به مردم کوچه و بازار بودند و تاجی‌ها خارجی و از آنِ بزرگان

دریافتم قهرمان‌ها هم گریه می‌کنند و برخی بازنده‌ها از برنده‌ها بالاتر می‌ایستند. یاشین، سنگربان روس، شباهتی به ورزشکارها نداشت؛ کمی چاق بود، پابه‌سن‌گذاشته به‌نظر می‌رسید و بیشتر شبیه معلم‌ها بود، اما عنوان دروازه‌بان افسانه‌ای همهٔ دوران‌ها را گرفت.

کارناوال‌های چند هزار نفری برزیل مبتنی بر سامبا چشمان جهانیان را خیره کرد. این یادگار بردگان افریقایی، دورنمای کلان تاریخ فوتبال و حکایت سیاهان تشنهٔ آزادی بود.

«سیاست پا به فوتبال گذاشته یا فوتبال یا سیاست؟»

سیاهان برزیلی به سیاه بودن‌شان اشراف دارند اما سعی می‌کنند خود را با تقسیم‌بندی‌های طبقاتی تعریف کرده و فاصله‌های نژادی را نادیده بگیرند، که وجه مارکسیستی دارد، بی آن که اکثر سیاهان طبقهٔ کارگر برزیل، مارکس را بشناسند و بدانند مارکسیسم چیست.

باشگاه تاج طی دیدار نهایی جام قهرمانی باشگاه‌های آسیا ۱۹۷۰ ـ سال ۱۳۴۹ ـ در تهران هاپوئل اسرائیل را در شرایطی که یک بر صفر عقب بود، دو بر یک با ضربه‌ِی پیروزی بخش مسعود معینی شکست داد.

نود دقیقه یا صد و بیست دقیقه، که به‌هرحال تمام می‌شد تا بازی بعد، تا فصل بعد، تا تورنمنت بعد. فاصلهٔ پیروزی و شکست، امید و ناامیدی در ضربه‌های پنالتی گاهی سر سوزنی می‌شد. سرنوشت بازی‌ها گاهی با طرح و نقشه رقم خوردند و گاهی با تصادف و اقبال. گاهی با پشتکار، گاهی با فرصت‌طلبی. گاهی با ریاضت، گاهی با شکیبایی.

هویت ملی یا جمعی یک ملت معمولاً در قالب ورزشی بروز می‌کند که آن ورزش با اقبال یا توجه عمومی روبه‌رو شده باشد.

طرف‌داران تیم‌ها هر هفته در مکان ثابتی گرد می‌آیند و در یک لحظه به نقطهٔ ثابتی می‌نگرند و کنار هم با بیم و امید، با شور و عشق فریاد می‌کشند. در غم و شادی شریک می‌شوند و به فاصله‌های سنی، جنسی، قومی، فرهنگی، مالی و طبقاتی پوزخند می‌زنند. فوتبال به یمن باهم بودن و یکی‌شدن، با جادوی سحرانگیز غوطه‌ور شدن در جمع، طراوتش را به‌رغم صحنه‌های ظاهرا تکراری، حفظ کرد. در سینما فیلم‌های مربوط به مشت‌زنی، جذاب‌تر از آثار مربوط به سایر ورزش‌ها هستند، چرا که شکل گلادیاتورگونهٔ مشت‌زنی و رویارویی تن‌به‌تن در بدوی‌ترین شکل خود، درام اثر را در مقایسه با فوتبال که جمع اهمیت بیشتری دارد رقم می‌زند. سینما به فرد تمایل بیشتری دارد و فوتبال با جمع هم گره می‌خورد.

در امجدیه دیدی و دیدی و دیدی و جوانی‌ات را جا گذاشتی. همان‌جا روی همان سکوهای چوبی که بعدها بتنی شدند. ته دلت آرزو می‌کنی وقتی از این دنیا رفتی، وقتی خداحافظی کردی، گاه‌وبی‌گاه بالای امجدیه پرسه بزنی. به جوان‌ها نگاه کنی و روزهای شیرین را به‌یاد آوری. آن ضربه‌ها را. آن اشک‌ها را. آن خنده‌ها را.

هنوز گاهی در خواب دویدن جوان لاغراندامی را در زمین دانشگاه تهران می‌بینم. خودم را. تکان‌دهنده‌ترین رؤیایم را. بلند شدن از آن خواب سخت است. عرق می‌کنم و نفس‌نفس می‌زنم. غمگین می‌شوم و گاهی آشفته. نه برای این‌که پا به سن گذاشته‌ام. نه برای این‌که پابه‌سن گذاشتگی را دوست ندارم (که دوست دارم). ولی آن رؤیا هنوز برایم غایت شور زندگی است.

«فوتبال مسئلهٔ مرگ و زندگی نیست، از این دو موضوع بسیار مهم‌تر است.»

همان سالی که رئال با نتیجهٔ تکرارنشدنی یازده بر یک بارسا را له کرد تا برنابئو جای بیشتری در دل طرف داران رئال پیدا کند.

«فوتبال مسئلهٔ مرگ و زندگی نیست، از این دو موضوع بسیار مهم‌تر است.»

ترکیب پیراهن سرخ انگلستان یا جامهٔ سپید و سیاه آلمان در بستر چمن مخمل‌گونهٔ ویمبلی با پس‌زمینهٔ غرش تماشاگران، میخکوب‌کننده بود.

کاری که کره شمالی با ایتالیا در ۱۹۶۶ کرد، ایران با اسکاتلند در ۱۹۷۸، الجزایر با آلمان در ۱۹۸۲، عربستان با بلژیک در ۱۹۹۴، سنگال با فرانسه در ۲۰۰۲ و یونان با همهٔ غول‌های اروپا در ۲۰۰۴. اگر صبور می‌ماندی فرصت ولو ناچیز چنگ زدن به پیروزی در فوتبال مهیا می‌شد. این همان آوردگاهی بود که خوشبختانه قوی‌ترها همیشه برنده نمی‌شدند. این همان آوردگاهی بود که کوچک‌ها و بی‌مقدارها هم شانسی برای پرواز داشتند.

ما شیفته‌های فوتبال خیلی چیزها را فدای فوتبال کرده‌ایم. ما شیفته‌های فوتبال برخلاف آن‌چه به‌نظر می‌رسد آن‌قدرها هم مهربان نیستیم. اعتراف می‌کنم بارها و بارها تماشای فوتبال را به هم‌صحبتی با دختر دلبندم ترجیح دادم. آن هم برای تماشای بازی‌هایی که ملال‌آور بودند و پرت.

الکس فرگوسن، ژوزه مورینیو و روبرتو مانچینی را شناخت. دیوید بکام، وین رونی، برایان رابسون و خیلی‌های دیگر را. چشم‌های او بود که پس از خودکشی روبرت انکه، دروازه‌بان آلمانی، خیس شد. او بود که نیمه‌شبی طی مسابقات جام جهانی ۱۹۹۴ که دیگو مارادونا از رقابت‌ها اخراج شد و می‌دانست تحمل پی گرفتن اخبار را ندارم تا سپیده دم بیدار ماند تا دریابد چه گذشته، تا دلداری‌ام دهد.

«... آیا بهتر نبود جای این‌که مخارج زیادی را صرف این قبیل کارهای سرگرم‌کننده کنند، عده‌ای از جوانان ما را برای یافتن تخصص در رشته‌های مورد نیاز مملکت به کشورهای مربوطه بفرستند؟... آیا بهتر نبود به‌جای صرف ذره ذره خون این ملت بی‌گناه و ستمدیده در این قبیل مسائل بیهوده، مدرسه، درمانگاه و برق و آب روستاهای محروم را از همین‌ها درست کنند؟... آیا بهتر نبود به جای دلقک‌بازی‌های انگلیسی و آمریکایی و به اصطلاح در میادین بین‌المللی درخشیدن، در روستاهای ما که از وسائل اولیهٔ راحتی محروم‌اند کنار برادران زحمتکش جهاد سازندگی بدرخشند؟... آیا مسائل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ما حل شده که به ورزش پرداخته‌ایم؟"

او بود که در بهار ۱۳۸۸ طی مراسم برگزارشده در سالن دوازده هزار نفری آزادی تهران، ضمن دیدار و گفت و گو با محمود احمدی نژاد، رییس جمهور ایران، اعلام کرد در دهمین انتخابات ریاست جمهوری از او برابر سایر نامزدها حمایت خواهد کرد. او بود که تصویرش در سیزده خرداد ۱۳۸۸ در وب سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی کنار محمود احمدی نژاد آمد. او بود که طرف دارانش چندین وب سایت در ستایشش برپا ساختند و برخی از آن ها او را «جهان پهلوان پروین» خواندند. با این وصف او بنایی را برای باشگاهش برپا نساخت تا پرسپولیس پس از او بدان تکیه دهد. فردگرایی تنیده در پروینیسم همه را در باشگاه جز خودش محو کرده بود. پروین قصه گوی تاریخ فوتبال چهار دهه ای فوتبال معاصر ایران شده بود

«فوتبال مسئلهٔ مرگ و زندگی نیست، از این دو موضوع بسیار مهم‌تر است.» بیل شنکلی، مربی باشگاه لیورپول در دههٔ ۱۹۷۰یک ضرب‌المثل انگلیسی می‌گوید: «اگر شغلت با فوتبال تداخل دارد، اونو رها کن!»

طرف‌داران تیم‌ها هر هفته در مکان ثابتی گرد می‌آیند و در یک لحظه به نقطهٔ ثابتی می‌نگرند و کنار هم با بیم و امید، با شور و عشق فریاد می‌کشند. در غم و شادی شریک می‌شوند و به فاصله‌های سنی، جنسی، قومی، فرهنگی، مالی و طبقاتی پوزخند می‌زنند.

با او دریافتیم وقتی تیم ملی پس از شکست در دیدارهای مقدماتی جام جهانی ۱۹۹۴ برابر کرهٔ جنوبی، عربستان و همین طور عراق، سرافکنده به وطن بازگشت، طرف دارانی بودند تا در فرودگاه خطاب به پروین شعار «اول بشی، آخر بشی، دوستت داریم» را سر دهند.

معمار این عصر فوتبال ایتالیا ویتوریو پوتزو بود. متولد تورین در سال ۱۸۸۶. پوتزو یک دوندهٔ برجسته بود. فاتح مسابقات دانشجویی رشتهٔ چهارصد متر. ولی وقتی رفیقش جووانی گوچیونه، که بعدها در خط حملهٔ یونتووس بازی کرد، دویدن او را به سان ماشینی که روح نداشت خواند و توصیه کرد توپی هم جلو پایش بگذارد به فوتبال روی آورد. پوتزو بازیکن بزرگی نشد ولی در دانشکدهٔ تجارت زوریخ زبان انگلیسی، فرانسوی و آلمانی آموخت. راهی انگلیس شد و به برادفورد رفت تا به راز و رمز فعالیت کارخانهٔ پشم بافی دست یابد. فوتبال انگلیس گریبانش را چسبید. برنامه هفتگی اش مثل انگلیسی ها شد. پنج روز کار. شنبه ها فوتبال و یکشنبه ها کلیسا.

طعنهٔ جام جهانی ۱۹۹۰ برای ایتالیایی‌ها زمانی به اوج رسید که تیم ملی ایتالیا بدون شکست و بدون گل خورده طی دیدار نیمه‌نهایی در شهر ناپول، جایی که مارادونا سلطان بود و مردم آرژانتینی‌ها را دوست داشتند برابر آرژانتین قرار گرفت. در یک دیدار نفس‌گیر و پس از وقت اضافه که به نتیجهٔ مساوی یک یک انجامید، آرژانتینی‌ها، ایتالیا را در کمال ناباوری طی ضربه‌های پنالتی شکست دادند و به دیدار نهایی راه یافتند.