بریده‌هایی از کتاب اسلام شناسی (درس‌های دانشگاه مشهد)

و علی! چه کسی می‌تواند سیمای او را نقاشی کند؟ روح شگفتی با چندین بُعد! مردی که در همۀ چهره‌هایش به عظمت خدایان اساطیر است. انسانی که در همۀ استعدادهای متفاوت و متناقضِ روح و زندگی قهرمان است؛ قهرمان شمشیر و سخن، خردمندی و عشق، جانبازی و صبر، ایمان و منطق، حقیقت و سیاست، هوشیاری و تقوی، خشونت و مهر، انتقام و گذشت، غرور و تواضع، انزوا و اجتماع، سادگی و عظمت... انسانی که هست، از آن‌گونه که باید باشد و نیست!

نکتۀ دیگر که غالباً به ذهن نمی‌آید این است که اسلام تعدد زوجات را وضع نکرده است. پیش از اسلام هیچ حدی در این باره وجود نداشته و آنچه را اسلام آورده است تحدید زوجات است؛ نه که تا چهار زن بگیرید بلکه بیش از چهار زن نگیرید. و این دو یکی نیست. مطالعۀ دقیق آیاتی که از تعدد زوجات سخن می‌گوید، هم فلسفۀ آن را و هم شرایط آن را روشن می‌سازد. قرآن ابتدا مردم را ملزم به اجرای عدالت میان زنان می‌کند و بلافاصله اعتراف می‌نماید که هرگز نمی‌توانید عدالت ورزید، پس به یک تن اکتفا کنید.

ملتی که همه الگویی و قالبی فکر می‌کنند، ملت مرده‌ای هستند، زیرا فکر نمی‌کنند، وگرنه افکار همه یک‌کاسه نمی‌شود مگر در اختناق و فشار.

امرهای صریح قرآن را بر دو قسم کردند: ۱. امر انشایی مثل «نماز کنید و زکات دهید...» که باید انجام داد. ۲. امر ارشادی مثل «در زمین بگردید و سرنوشت کسانی را که بد کردند بنگرید» که باید انجام نداد؛ چون مقصود بیان اهمیت و ارزش مأمورٌبه است. همین طرز تفکر بود که ما امروز در اهمیت علم، منبرها می‌رویم و کتاب‌ها می‌نویسیم، بی‌آن‌که به علم بپردازیم؛ چون امر ارشادی است نه انشایی. این توجیهات روشنفکرانۀ انحرافی هزاران بار از یورش مغول بیشتر در انحطاط مسلمین و انحراف اسلام و بدبختی و جهل کنونی جامعۀ ما مؤثر بوده است.

اسلام خطابش همیشه به ناس است. معلوم می‌شود که مبدأ و شالودۀ جامعه را ناس می‌گیرد و از غالب قهرمانان تاریخ که بسیاری از مورخین و بیوگرافی‌نویس‌ها (یعنی آن‌ها که به شرح حال و قهرمانان معتقدند مثل کارلیل و امرسون که تاریخ را ساختۀ انسان‌های نابغه و قهرمان می‌دانند) [آن‌ها را می‌ستایند] به بدی یاد می‌کند نه به احترام (نگاه کنید به مَلأ در قرآن). در این آیه: «وَ قَالُوا رَبَّنَا اِنّا اَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ کبَرَاءَنَا فَاَضَلُّونَا السَّبیلاَ» (گفتند که پروردگارا! ما بزرگان و رؤسامان را اطاعت کردیم (یعنی قهرمان پرست شدیم، شخصیت پرست شدیم) و آن‌ها ما را گمراه کردند

از تنازع افکار است، از تصادم آزادانۀ افکار است که فکر تازه به وجود می‌آید و تکامل پیدا می‌شود. همین آزادی قرن اول و دوم و سوم بود که تمدن نیمۀ قرن سوم و چهارم و پنجم اسلام را به وجود آورد. اگر آن تعصبات نظامیه‌ای بود و نظامیه‌های خواجه نظام‌الملک وجود می‌داشت که اصلاً تمدن نداشتیم.

در حالی که پیغمبر و مجاهدان به شدت گرم تجهیز مردم بودند و هر کسی در اندیشۀ فراهم آوردن سلاحی و مرکبی بود، منافقان برای سرد کردن مجاهدان و رسوخ شک و تردید در دل‌ها، سخت در تلاش بودند و خطر دشمن و سختی راه را بزرگ جلوه می‌دادند و فصل میوه و جمع محصول و سایۀ درختان مدینه را در برابر صحراهای مخوف و آتش‌خیزی که در پیش دارند چنان هوس‌انگیز وصف می‌کردند

ای مردم! تا آن‌گاه که پروردگارتان را دیدار کنید خون‌هایتان و اموالتان همچون حرمت این روزتان و حرمت این ماهتان، بر شما حرام است.

همواره بالا رفتن از پایین آمدن دشوارتر است. طبیعت آدمی با پایین آمدن که با راحتی و سرعت انجام می‌یابد موافق‌تر است. انسان باید خود را به سوی قله بکشاند، اما به سوی دره کشیده می‌شود. گذشته از آن، درّه را می‌شناسیم؛ با آن مأنوس هستیم؛ در آن‌جا بوده‌ایم و دیگران غالباً همه در آن‌جایند. قله را ندیده‌ایم؛ با آن خو نگرفته‌ایم. هر چه فراتر می‌رویم، از جمع دورتر می‌شویم؛ هم‌سفران کمتر دیده می‌شوند و قدم به قدم تنهاتر می‌مانیم. شکنجه، تحمل مشقات روحی و بدنی، تنهایی، ناآشنایی، ترک پیوندها و کوفتن میل‌ها و کشتن لذت‌ها و استقبال از بلاهای گوناگون بر سر راهی است که به قله می‌رود. انسان در نیمه راه دره و قله همواره گرفتار این دو نیروست.

اسلام بر اساس یک جهان‌بینی فلسفی و علمی می‌خواهد بگوید که انسان‌ها همه با یکدیگر برابرند، نه این‌که باید برابر باشند. و این یک واقعیت طبیعی و علمی است، نه یک آرزوی اخلاقی و یا عاطفی معلول تلطیف و تزکیۀ روح.

«خدا لعنت کند قومی را که قبر پیامبرانشان را عبادتگاه می‌کنند.»

شما را به خدا سوگند که بر من چیزی نبندید که من جز آنچه را قرآن بر شما حلال کرده است حلال نکرده‌ام و جز آنچه را قرآن بر شما حرام کرده است حرام نکرده‌ام.» سپس گفت: «خدا لعنت کند قومی را که قبر پیامبرانشان را عبادتگاه می‌کنند.»

کوشش‌های اجتماعی برای بهبود دیگران و ارتقای جامعه وظیفۀ روزمرۀ هر مسلمان است: «مَنْ اَصْبَحَ وَ لَمْ یهْتَمَّ بِاُمُورِ الْمُسلِمینَ فَلَیسَ بِمُسْلِم» (هر که روزی را بگذراند بی‌آن‌که در کار مسلمانان کوششی کرده باشد، مسلمان نیست.

«ای مردم! از علی شکایت مکنید. سوگند به خدا که وی در ذات خدا یا در راه خدا خشن‌تر از آن است که از او شکایت کنند.»

بردگی دیروز ریسمانی بر گردن بود و امروز نظام پیچیده‌ای در زندگی اجتماعی و فرهنگ دروغینی در دل و دماغ انسان. دیروز انسان را اسیر می‌کردند و امروز عوض می‌کنند.

به جوانمردان مسلمان این پیام را برسان که: من، استخوان‌هایم و هستی‌ام در برابر پروردگارم تسلیم است.

«اِختِلافُ عُلَماءِ اُمَّتی رَحمةٌ» اختلاف دانشمندان یک ملت با هم رحمت است، برای این‌که موتور تکامل، تنازع و تصادم افکار و اندیشه‌هاست و این سه پایۀ دیالکتیک است در طبیعت و در انسان.

مسلمان کیست؟ علی چنین وصف می‌کند: «اّمّا اللّیلُ فَصافُونَ اَقدامَهم تالینَ اَجزَاءالقرآنِ یرَتِّلُونَه وَ اَمّا النَّهارُ فَحُلَماءُ عُلَماءُ أَبرارُ» (شب‌هنگام، صف بستگان‌اند و خوانندگان اجزاء قرآن که آن را نرم و خوش‌آهنگ می‌خوانند و اما روز، بردبارانِ دانشمندانِ پاک کرداران‌اند.

علمای اسلامی تقلید در مسائل عقلی و اصول اعتقادی و فکری مذهب را به شدت منع کرده‌اند و گفته‌اند ایمان مقلد مقبول نیست: «وَ لاَ تَقْفُ مَا لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ» (اسراء / ۳۶). «قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکمْ اِنْ کنتُمْ صَادِقِینَ» (اگر راست می‌گویید دلیل بیاورید. بقره / ۱۱۱) کسی از پیغمبر اسلام می‌پرسد: «اگر یک ساعت بیشتر تا مرگ من نمانده باشد آن یک ساعت را چه کنم؟» پاسخ می‌دهد: «برو و آن را با مباحثۀ علمی بگذران.» «تَفَکرُ ساعةٍ خیرٌ مِنْ عبادَةِ سَبْعین سنةً» (یک ساعت تفکر از هفتاد سال عبادت بهتر است.

در حکومت خود علی بن ابی‌طالب، دستگاه قضایی اسلام خلیفۀ مسلمین را در کنار یک یهودی می‌نشاند و به محاکمه می‌کشاند و این پرشکوه‌ترین نمایشی است از قدرت دستگاه عدالت عام در جامعۀ اسلامی