بریده‌هایی از کتاب خرگوش‌ ها و مارهای بوآ

شاه خرگوش‌ها می‌دانست که فقط به کمک امید (گل‌کلم) و ترس (مارهای بوآ) می‌تواند زندگی خرگوش‌ها را هوشمندانه هدایت کند، ولی با صرف تکیه بر گل‌کلم زیاد نمی‌توان پیش رفت.

در لحظات سخت، گرفتن این تصمیم که هیچ تصمیمی گرفته نشود، برای خرگوش‌ها خوشایندترین تصمیم بود.

شاه در جوابشان می‌گفت: «ولی یادتان باشد، وقتی ما به گل‌کلم دست پیدا کنیم، شما دیگر به این توپ سبز نگاه هم نخواهید کرد.» خرگوش‌ها با شنیدن این حرف آه می‌کشیدند: «خدایا، یعنی می‌شود آن روز را ببینیم؟» شاه به نشانهٔ تصدیق سر خم می‌کرد: «خیالتان راحت باشد. ما مراقب روند آزمایش‌ها هستیم و سعی می‌کنیم...» آرزوی گل‌کلم به شاه کمک می‌کرد قبیلهٔ خرگوش‌ها را بسیار سربه‌راه نگه دارد.

نمی‌توان فقط حاکمان ناصالح را عامل بدبختی‌ها معرفی کرد بلکه ضعف‌های شخصیتیِ ریشه‌دوانده در جامعه، از قبیل تن‌پروری، سودجویی، فریبکاری، خودخواهی، گرایش به مصالحه و... نیز در اغلب موارد نقشی به همان اندازه مهم در به قهقرا رفتن جامعه بازی می‌کنند.

اگر در زندگی خرگوش‌ها جریان‌هایی پدیدار می‌شد که باب طبع شاه نبود، و اگر او نمی‌توانست با روش‌های عادی جلوی این جریان‌ها را بگیرد، آن‌گاه به شیوهٔ موردعلاقه‌اش متوسل می‌شد که همان گل‌کلم بود. شاه در این قبیل موارد به خرگوش‌هایی که این جریان نامطلوب را راه انداخته بودند می‌گفت: «بله، بله، هدف‌های شما صحیح است، فقط زمانشان مناسب نیست، چون دقیقاً الان که آزمایش‌های ما در مورد پرورش گل‌کلم تنها یک قدم تا موفقیت فاصله دارد...» اگر به‌راه‌اندازندهٔ جریان به لجبازی ادامه می‌داد، به شکل غیرمنتظره‌ای ناپدید می‌شد و خرگوش‌ها به این نتیجه می‌رسیدند که او را هم وارد کارهای محرمانه کرده و به گلخانهٔ مخفی فرستاده‌اند.

اندیشمند ناچار شده بود حقانیتش را به بهای جان خودش ثابت کند.

ولی تابه‌حال هیچ شاعری نتوانسته زنش را سر عقل بیاورد.

کسانی که آرمانشان را از دست می‌دهند، شروع می‌کنند به آرمان‌سازی از پیروزی‌شان. پیروزی از وسیله‌ای برای دستیابی به حقیقت تبدیل می‌شود به خود حقیقت. یادت باشد: جایی که زیاد دربارهٔ پیروزی‌ها حرف می‌زنند، یا حقیقت را فراموش کرده‌اند، یا از آن پنهان می‌شوند.

نمی‌توان فقط حاکمان ناصالح را عامل بدبختی‌ها معرفی کرد بلکه ضعف‌های شخصیتیِ ریشه‌دوانده در جامعه، از قبیل تن‌پروری، سودجویی، فریبکاری، خودخواهی، گرایش به مصالحه و... نیز در اغلب موارد نقشی به همان اندازه مهم در به قهقرا رفتن جامعه بازی می‌کنند.

چپ‌چشم هم با ناراحتی با خودش می‌گفت: «این هم از زندگی ما! بهتر بود همان موقع زیر دست و پای فیل‌ها می‌مردم تا اینکه مجبور شوم بین برادرانم با این ترس و خفت زندگی کنم.» چپ‌چشم این فکر را می‌کرد ولی در اعماق روحش (که جایی بود در اعماق معده‌اش) احساس می‌کرد که زیاد هم دلش نمی‌خواهد بمیرد. نیازی نبود از خودش پنهان کند که هنوز لذت‌های زیادی در زندگی نصیبش می‌شد: دراز کشیدن روی سنگ گرم و خزه‌پوش، احساس خوشایند آفتاب روی پوست سالخورده و رماتیسمی‌اش، و البته هضم خرگوش!

چون ظاهراً همیشه گوینده‌ها بیشتر نگران فاش شدن رازشان هستند تا شنونده‌ها.

در حقیقت میزان پست‌فطرتی موجود در هر جامعه‌ای بسیار بیشتر از مجموع پست‌فطرتی تک‌تک اعضای آن است، یعنی اگر اصرار داشته باشیم که این مقدار کل را بر تعداد اعضا تقسیم کنیم، به هر کس مثلاً یک و نیم برابر پست‌فطرتی واقعی خود او می‌رسد.

مسئله آن است که هر کسی ـ به‌ویژه هر جمعی ـ هنگام هلهله هنوز نمی‌داند که هر هلهله‌ای دیر یا زود فروکش می‌کند. آن‌گاه، هنگامی که هلهله رفته‌رفته فروکش می‌کند، هلهله‌کنندگان با احساس اینکه هلهله‌شان در حال زایل شدن است، تمایل پیدا می‌کنند تا کسی را مقصر بشمارند که موجبات این هلهله را برایشان مهیا کرده، ولی خاصیت جاودانگی به آن نبخشیده است. ولی اگر کسی در اوج هلهلهٔ همگانی نسبت به موضوع هلهله انتقادی بر زبان آورد، آنگاه خشم هلهله‌کنندگان را با شدت مضاعفی به جان خواهد خرید، چون هلهله‌کنندگان گمان می‌کنند که هلهله‌شان خاصیت جاودانگی داشته و این منتقد حسود و بدقلب به‌عمد آن را ضایع کرده است.

علیه خشم میهن‌پرستانه فقط یک سلاح وجود داشت: میهن‌پرست‌تر شدن و خشمگین‌تر شدن از میهن‌پرست. ولی معمولاً این کار بسیار مشکل است، چون به توپ پر نیاز دارد و درآمدن با توپ پر و میهن‌پرست‌تر شدن از خرگوشی که با خشم میهن‌پرستانه‌اش به تو چسبیده، تقریباً غیرممکن است.

«اصلاً هیپنوتیزم به چه درد من می‌خورد؟ حالا که عقل مضاعف خرگوش و مار بوآ را دارم، می‌توانم در بین مارها از همه سر باشم. مثلاً پیتون کبیر که اصلاً خرگوش شکار نمی‌کند، بلکه خرگوش آماده برایش می‌آورند... حالا حتی معلوم نیست کدام یک از ما عاقل‌تر است.» و ناگهان کلاً این فکر به سرش زد که چرا یک مار پیتون باید بر مارهای بوآ حکمرانی کند. البته خونش به ما نزدیک است، ولی به هر حال نژاد دیگری دارد. بی‌مقدمه و با صدای بلند فش‌فش کرد: «حاکم مارهای بوآ باید مار بوآ باشد!» و خودش از عمق و تیزبینی فکرش شگفت‌زده شد. با خودش گفت: «همین الان اثر کرد. پس ببین وقتی خرگوش کاملاً هضم بشود چه عقلی خواهم داشت!»

و با اینکه ـ صادقانه بگوییم ـ آن‌ها هیچ وقت تمایل چندانی به پیروی از توصیه‌های خردمندانهٔ او نداشتند، حالا که دیگر در میانشان نبود، به راستی احساس می‌کردند یتیم شده‌اند. از قرار معلوم علتی وجود دارد که باید در میان خرگوش‌ها خرگوشی باشد که آن‌ها را به راه راست هدایت کند، حتی اگر خرگوش‌ها تمایلی به در پیش گرفتن این راه نداشته باشند.

مسئله آن است که هر کسی ـ به‌ویژه هر جمعی ـ هنگام هلهله هنوز نمی‌داند که هر هلهله‌ای دیر یا زود فروکش می‌کند. آن‌گاه، هنگامی که هلهله رفته‌رفته فروکش می‌کند، هلهله‌کنندگان با احساس اینکه هلهله‌شان در حال زایل شدن است، تمایل پیدا می‌کنند تا کسی را مقصر بشمارند که موجبات این هلهله را برایشان مهیا کرده، ولی خاصیت جاودانگی به آن نبخشیده است.

بعدها بومیان آن سرزمین هم این رسم و عادت مارهای بوآ را پذیرفتند، یعنی توهین‌ها را تعمیم می‌دادند تا سهم خودشان از رذالت (اگر صحبت بر سر رذالت بود) یا سهم خودشان از پست‌فطرتی را (اگر صحبت مثل اینجا دربارهٔ پست‌فطرتی بود) کاهش دهند.

مارهایی از گارد پیتون کبیر چپ‌چشم را گرفتند و او را به سوی کوره‌راه فیل‌ها کشاندند. در همان حال که می‌بردندش، خرگوش بدون وقفه از درون شکم او فریاد می‌کشید: «خرگوش‌ها! یک خرگوش از دهان مار فرار کرده، خود پادشاهشان این را گفت. در مقابل مارها مقاومت کنید، حتی توی شکمشان! مثل من!»

حالا دیگر به قطع و یقین می‌دانم که هیپنوتیزم شما چیزی نیست جز ترس ما. ترس ما یعنی هیپنوتیزم شما.

آرزوی گل‌کلم به شاه کمک می‌کرد قبیلهٔ خرگوش‌ها را بسیار سربه‌راه نگه دارد. اگر در زندگی خرگوش‌ها جریان‌هایی پدیدار می‌شد که باب طبع شاه نبود، و اگر او نمی‌توانست با روش‌های عادی جلوی این جریان‌ها را بگیرد، آن‌گاه به شیوهٔ موردعلاقه‌اش متوسل می‌شد که همان گل‌کلم بود. شاه در این قبیل موارد به خرگوش‌هایی که این جریان نامطلوب را راه انداخته بودند می‌گفت: «بله، بله، هدف‌های شما صحیح است، فقط زمانشان مناسب نیست، چون دقیقاً الان که آزمایش‌های ما در مورد پرورش گل‌کلم تنها یک قدم تا موفقیت فاصله دارد...»

اگر به‌راه‌اندازندهٔ جریان به لجبازی ادامه می‌داد، به شکل غیرمنتظره‌ای ناپدید می‌شد و خرگوش‌ها به این نتیجه می‌رسیدند که او را هم وارد کارهای محرمانه کرده و به گلخانهٔ مخفی فرستاده‌اند. این کاملاً طبیعی بود، زیرا جریان‌ها معمولاً از بهترین مغزها تراوش می‌کنند و بهترین مغزها هم مسلماً باید پیش از هر چیز در خدمت پرورش گل‌کلم باشند. اگر خانوادهٔ خرگوشِ ناپدیدشده شروع می‌کرد به جویا شدن از احوال خویشاوند خود، آن‌گاه غیرمستقیم به آن‌ها می‌فهماندند که این خویشاوند «راهی آن دیاری شده که در آنجا گل‌کلم می‌روید». اگر خانوادهٔ خرگوشِ ناپدیدشده باز هم لجاجت می‌کرد، کل خانواده ناپدید می‌شد و آن وقت خرگوش‌ها می‌گفتند: «معلوم است دانشمند بزرگی بوده که اجازه داده‌اند خانواده‌اش را هم با خودش ببرد...»

شاه خرگوش‌ها می‌دانست که فقط به کمک امید (گل‌کلم) و ترس (مارهای بوآ) می‌تواند زندگی خرگوش‌ها را هوشمندانه هدایت کند، ولی با صرف تکیه بر گل‌کلم زیاد نمی‌توان پیش رفت.

موجودی که حرفه‌اش یافتن احتمال افکار یا اعمالِ خصمانه در موجود دیگر است، نمی‌تواند دیر یا زود چنین افکار یا چنین اعمالی را پیدا نکند. اگر مدتی طولانی چیزی پیدا نکند، به روشنی درمی‌یابد که حرفه‌اش به هیچ دردی نمی‌خورد.

وقتی بعد از تفکرهای سخت و عذاب‌آور حقیقت بزرگی بر تو آشکار شود، برای دفاع از آن شهامت پیدا می‌کنی...

متأسفانه شهامت خیلی وقت‌ها نتیجهٔ احساس بی‌ارزش بودن زندگی است، درحالی‌که بزدلی همیشه نتیجهٔ اغراق بیش از حد در ارزشمندی آن است.

از قرار معلوم برخلاف آن چیزی که من خیال می‌کردم، کثافتِ خیانت به تمام رومیزی سرایت می‌کند و نه‌فقط به یک قسمتش، ولی آخر من که این را نمی‌دانستم!

هنگامی که هلهله رفته‌رفته فروکش می‌کند، هلهله‌کنندگان با احساس اینکه هلهله‌شان در حال زایل شدن است، تمایل پیدا می‌کنند تا کسی را مقصر بشمارند که موجبات این هلهله را برایشان مهیا کرده، ولی خاصیت جاودانگی به آن نبخشیده است.

تشنه‌لب پرسید: «ولی چه اطمینان خاطری وجود دارد، استاد؟ اگر یک وقت همه چیز به همین شکل بماند، چه؟» اندیشمند جواب داد: «ما چیزی بالاتر از اطمینان خاطر داریم: امید. دیروز من اینجا تنها نشسته بودم، ولی امروز تو آمده‌ای اینجا، با اینکه خطرناک است و سودی به حالت ندارد.»

ما این‌طوری ساخته شده‌ایم! ما می‌توانیم از شادی‌هایی که قرار است در آینده تجربه کنیم، شاد شویم، ولی نمی‌توانیم از عذاب وجدان بابت خیانتی که قرار است در آینده انجام بدهیم، ناراحت شویم.