بریده‌هایی از کتاب تروما: نگاهی نقادانه به تحولات فرهنگی _ سیاسی ۱۳۸۸-۱۳۹۴ از منظر سینمای اصغر فرهادی

نیچه بر آن است که میان زبان و جهان تضادی برطرف‌ناشدنی برقرار است. جهان یکدست و یکپارچه و زبان دو بخشی است. زبان به ناگزیر جهان را تکه تکه می‌کند. نیچه این مفهوم را در مثال مشهور درخشش‌های صاعقه توضیح می‌دهد. زبان می‌خواهد یک رخداد واحد را مضاعف کند؛ به همین دلیل خود صاعقه را از درخشش‌های آن جدا می‌سازد؛ یعنی صاعقه را علت و درخشش‌ها را معلول می‌انگارد، حال آن‌که در واقع تنها رخدادی واحد صاعقه/درخشش وجود دارد و علت و معلول سراسر نتیجۀ خصلت متافیزیکی زبان است. نیچه این متافیزیک را شیءوارگی دستور زبان می‌نامد و بر آن است که شیءوارگی دستوری به تمام زبان سرایت می‌کند (اوون، ۱۳۹۴: ۴۶)

فیلم در بارۀ الی به نویسندگی و کارگردانی اصغر فرهادی، محصول سال ۱۳۸۷ سینمای ایران است. دیوید بوردول، یکی از منتقدان و نظریه‌پردازان بزرگ سینما، این فیلم را یک شاهکار و بهترین فیلم سینمای جهان در آن سال خواند.

پایان در روایت‌های فرهادی هیچ‌گاه به اصطلاح بسته نیست. حذف اطلاعات نه به دلیل غافلگیر کردن بیننده، بلکه به دلیل تمرکز بر پیچیدگی روابط آنان صورت می‌گیرد. افزون بر این، دسته‌ای دیگر از اطلاعات وجود دارد که هرگز از آن‌ها باخبر نمی‌شویم. به طور مثال هرگز به طور قطع نمی‌دانیم که الی برای نجات آرش در دریا غرق شده است یا نه، ترمه سرانجام از میان نادر یا سیمین کدام یک را انتخاب می‌کند و سلین چرا خودکشی کرده است. همان‌طور که گفتیم، این تدابیر امکان می‌دهد روی کشمکش‌ها تمرکز کنیم تا این‌که درگیر پایان تلخ یا شیرین روایت‌ها شویم.

شکل‌گیری محور دوست و دشمن، یا چنان‌که در گفتمان احمدی‌نژاد دیدیم، تبدیل جامعه به دو اردوگاه متخاصم، به طرز پوشیده‌ای نزد موسوی و کروبی نیز وجود دارد.

به عبارت دیگر، مردمِ احمدی‌نژاد در فضای گفتمانی او اساساً مدلولی جز فرودستان نداشت، اما مردمِ موسوی در فضایی کلیت‌باور ساخته می‌شود که در عین ارجاع به طبقۀ متوسط، می‌خواهد سایر اقشار را نیز با خود همراه سازد. می‌توان سیاست موسوی را از این نظر با سیاست دیزرائیلی در انگلستان مقایسه کرد. استاوراکاکیس از اسمیت چنین نقل می‌کند:

در تحلیل گفتمان احمدی‌نژاد با استفاده از مفهوم قیافه در نزد گافمن __ ارتباط با جلوی صحنه __ گفتیم که فرودستان به خوبی رمزگان ریش، کت و اندام نحیف او را می‌شکستند و با او همان‌انگاری می‌کردند. این مطلب همان‌قدر که در بارۀ فرودستان صادق است، طبقۀ متوسط را دچار هیستری می‌کند. به بیانی شاید بیش از حد ساده شده، طبقۀ متوسط با عبای شکلاتی خاتمی همان‌انگاری می‌کند، اما با کت ‌احمدی‌نژاد نه.

حسن روحانی زمانی با اکثریت شکنندۀ آرا به قدرت رسید که از یک سو ناتوانی تحریم‌های اقتصادی در توقف برنامۀ هسته‌ای روشن شده بود __ برنامۀ هسته‌ای در طول تحریم‌ها ادامه یافته و در واقع به مرحله‌ای رسیده بود که بازگشت به عقب و نفی حق ایران در دستیابی به انرژی هسته‌ای امکانپذیر نبود و ایران به موضعی محکم‌تر در مذاکرات دست یافته بود و به همین ترتیب چه بسا بتوان گفت افراطی‌گری احمدی‌نژاد لازم بود تا ایران به موضعی محکم‌تر در مذاکرات دست یابد

بارزترین نکتۀ مناقشه‌ها تضعیف حداکثری منطق کنش بر اساس صرفِ اصول و منطق انقلابی بود، به نحوی که حتا اصول‌گرای کارکشته‌ای چون علی‌اکبر ولایتی خطاب به جلیلی به طرزی تمسخرآمیز اظهار کرد که او میز مذاکره را با کلاس درس منطق و فلسفه خلط کرده و واقعیت مذاکره در مقام بده‌بستان را نادیده گرفته است. مناظره‌ها از همان ابتدا نشان داد که زمینه برای تغییر منطق کنش حتا از سوی خود اصول‌گرایان نیز وجود داشت و تحقق آتی آن در دولت روحانی را یکسره نباید محصول گفتمان اعتدال دانست.