بریده‌هایی از کتاب گزیده غزلیات سعدی

۵ دردِ دل پیش که گویم غمِ دل با که خورم روم آنجا که مرا مَحْرمِ اسرار آنجاست

خنک آن درد که یارم به عیادت به‌سر آید دردمندان به چنین درد نخواهند دوا را

همه را دیده در اوصافِ تو حیران ماندی تا دگر عیب نگویند منِ حیران را لیکن آن نقش که در روی تو من می‌بینم همه را دیده نباشد که ببینند آن را چشمِ گریان مرا حال بگفتند به طبیب گفت یک بار ببوس آن دهنِ خندان را گفتم آیا که در این درد نخواهم مردن؟ که مُحال است که حاصل کنم این درمان را پنجه با ساعدِ سیمین نه به عقل افکندم غایت جهل بوَد مشت زدن سندان را

گر به همه عمرِ خویش با تو برآرم دمی حاصلِ عمر آن دم است باقی ایام رفت هرکه هوایی نپخت یا به فراقی نسوخت آخر عمر از جهان چون برود خام رفت ما قدم از سر کنیم در طلبِ یارِ خویش راه به جایی نبُرد هرکه به اَقدام رفت خاطرِ سعدی به عشق میل نکردی ولیک مِی که فروشُد به کام عقل به ناکام رفت

این که تو داری قیامت است نه قامت وین نه تبسّم که معجز است و کرامت هر که تماشای روی چون قمرت کرد سینه، سپر کرد پیشِ تیرِ ملامت هرشب و روزی که بی تو می‌رود از عمر هر نفسی می‌رود هزار ندامت عمر نبود آن که غافل از تو نشستم باقی عمر ایستاده‌ام به غرامت

رختِ سرای عقلم تاراجِ عشق کردی ای دزد آشکارا می‌بینم از نهانت هر دم کمندِ زلفت صیدی دگر بگیرد پیکانِ غمزه در دل ز ابروی چون کمانت دانی چرا نخسبم؟ تو پادشاهِ حُسنی خُفتن حَرام باشد بر چشمِ پاسبانت ما را نمی‌برازد با وصلت آشنایی مرغی لَبِقتر از من باید هم آشیانت من آبِ زندگانی بعد از تو می نخواهم بگذار تا بمیرم بر خاک آستانت

حرصِ من چه گشاید تو ره به خویشتنم ده که چشمِ سعی ضعیف است بی‌چراغِ هدایت جنایتی که بکردم اگر درست بباشد فراقِ روی تو چندین بس است حدِّ جنایت به هیچ روی نشاید خلافِ رای تو کردن کجا برم گله از دستِ پادشاهِ ولایت؟ به هیچ صورتی اندر نباشد این همه معنی به هیچ سورتی اندر نباشد این همه آیت کمالِ حسن وجودت به وصفْ راست نیاید مگر هم آینه گوید چنانکه هست حکایت

همه‌شب دراین خیالم که حدیثِ وصل جانان به کدام دوست گویم که محلِّ راز باشد چه نماز باشد آن را که تو در خیال باشی تو صنم نمی‌گذاری که مرا نماز باشد نه چنین حساب کردم چو تو دوست می‌گرفتم که ثنا و حمد گوییم و جفا و ناز باشد دگرش چو باز بینی غمِ دل مگوی سعدی که شبِ وصال کوتاه و سخن دراز باشد

نظرِ خدای‌بینان طلبِ هوا نباشد سفر نیازمندان قدمِ خطا نباشد همه وقت عارفان را نظر است، و عامیان را نظری مُعاف دارند و دوم روا نباشد به نسیمِ صبح باید که نَباتِ زنده باشی نه جَمادِ مرده، کان را خبر از صبا نباشد اگرت سعادتی هست که زنده‌دل بمیری به حیاتی اوفتادی که دگر فنا نباشد

سجّاده‌نشینی که مریدِ غم او شد آوازه‌اش از خانه خَمّار برآمد در خاک چو من بی‌دل و دیوانه نشاندش اندر نظرِ هر که پری وار برآمد من مفلس از آن روز شدم کز حرمِ غیب دیبای جمالِ تو به بازار برآمد کامِ دلم این بود که جان بر تو فشانم آن کام میسّر شد و این کار بر آمد سعدی سمن آن روز به تاراجِ خزان داد کز باغ دلش بوی گل یار برآمد

ما درین شهر غریبیم و درین ملک فقیر به کمندِ تو گرفتار و به دامِ تو اسیر درِ آفاق گشاده‌ست ولیکن بسته‌ست از سرِ زلفِ تو در پای دل ما زنجیر من نظرباز گرفتن نتوانم همه عمر از من، ای خسروِ خوبان، تو نظرباز مگیر گرچه در خیلِ تو بسیار بِهْ از ما باشد ما تو را در همه عالم نشناسیم نظیر ۵ در دلم بود که جان بر تو فشانم روزی باز در خاطرم آمد که مَتاعی است حقیر

شب است و شاهد و شمع و شراب و شیرینی غنیمت است چنین شب که دوستان بینی به شرطِ آن که مَنَت بنده‌وار در خدمت بایستم تو خداوندوار بنشینی میانِ ما و شما عشق در ازل رفته است هزار سال برآید همان نخستینی چو صبرم از تو میسّر نمی‌شود چه کنم؟ به خشم رفتم و بازآمدم به مسکینی