بریده‌هایی از کتاب اندیشه آزادی: نگاهی از منظر اقتصاد سیاسی به تجربۀ ایران معاصر

بخش دیگر اقدامات اجتماعی رضاشاه در وضع قوانین عرفی و تجدید سازمان قضایی، صدور انواع جوازها و پروانه‌ها، الزامی کردن انتخاب نام خانوادگی، اجرای سیستم دقیق شناسنامه و گذرنامه، متداول کردن اجباری لباس اروپایی و کلاه پهلوی، کشف حجاب و ممنوع ساختن پوشیدن چادر، محدود کردن حیطۀ عمل روحانیون و جایگزین کردن سازمان‌های اداری به جای آنها، الغای عناوین افتخاری دوران قاجار و تغییر اسامی غربی به اسامی فارسی و نیز تغییر نام پرسیا به ایران در مکاتبات و روابط خارجی به ظهور رسید. ۳۲

دویست سال پیش آدام اسمیت گفت که‌ هیچ موردی تا این حد جمع اضداد نیست: «حکومتی که‌ بخواهد تجارت کند و تاجرانی که‌ بخواهند حکومت کنند»

اشتباه بزرگ صنع‌گرایان، چه از نوع سوسیالیستی و چه غیرآن، در این است که می‌خواهند انسان آن‌گونه رفتار کند که آنها می‌خواهند نه آنگونه که هست. به سخن دیگر، آنها می‌خواهند طبیعت و ماهیت انسان را آن‌گونه که هست عوض کنند و انسان جدیدی از نو بسازند، اما چون این کار غیرممکن است و در عمل مستلزم تحمیل عقیده، ارزش‌ها و رفتار یک عدۀ خاص بر عدۀ دیگر می‌شود، نتیجه‌ای جز خصومت و فجایع انسانی به همراه ندارد

منافع عموم که برتری آن به منافع شخصی توصیه می‌شود از دید چه کسی و به چه معنی؟ به هر حال اصحاب قدرت تصمیم خواهند گرفت و تشخیص خواهند داد و واگذاری برتری «مصالح عموم» به‌ آنها در تجربه‌های مکرر تاریخی ملت‌ها نفی حقوق فردی مردم و ایجاد شرایط اجحاف و فشار و تحمیل تحت همین توجیه برتری منافع عمومی بر منافع فردی را به همراه داشته ‌است.

در جامعۀ مدرن، مصلحت عمومی تنها یک معنا می‌تواند داشته باشد و آن عبارت است از ایجاد شرایطی که در آن افراد بتوانند به‌طور صلح‌آمیز اهداف شخصی و از نظر اجتماعی موجه خود را، بدون تجاوز به حقوق و آزادی‌های همدیگر آزادانه پیگیری کنند. این شرایط زمانی تحقق می‌یابد که افراد برای نیل به اهداف خود از قواعد کلی و همه شمولی پیروی کنند، یعنی علی رغم تکثر اهداف و سلیقه‌ها، در خصوص چگونگی اتخاذ وسایل مناسب برای رسیدن به آنها، وحدت وجود داشته باشد

مشهورترین دیدگاه‌ عدالت در نظریۀ فلسفۀ اخلاق معاصر آن را از نوع قرارداد اجتماعی تلقی می‌کند. در نتیجه‌ مبنای عدالت را تعریف حقوق و آزادی‌های فردی می‌داند. اگر در یک نظام اجتماعی حقوق اولیه‌ افراد مانند آزادی بیان، آزادی اندیشه، آزادی تشکیل اجتماعات صلح‌آمیز، آزادی از دستگیری و تعقیب دلبخواه، آزادی از تفتیش و مانند آن تعریف نشده‌ باشد طبعاً بحث عدالت از پای بست ویران است

توجه به فرد انسانی و حقوق و آزادی فردی تجزیۀ جامعه به ذرات کم‌اهمیت و از دست دادن انسجام اجتماعی و رها کردن منافع و مصالح جمعی نیست. بلکه توجه به فرد در واقع یک نظریۀ جدید و کارآمدِ سازمانِ اجتماعی و ایجاد انسجام و تقویت نظم اجتماعی است.

«جهل مسلمانان و جدایی آنها از ترقیات امروزه به علت نقص الفباء است و عدم وجود حقوق و آزادی‌های مردم، فقدان امنیت برای جان، شرف و اموال ناشی از نقص الفبا است. عدم ایجاد راه‌های شوسه، زیادی خشونت و تجاوز و کمبود عدالت و انصاف همه اینها به علت نقص الفبا است» ۲۰.

دموکراسی متمرکز خلیل ملکی در واقع نام دیگری از همان دموکراسی شاهنشاهی محمدرضا پهلوی است. در هر دو الگو از افراد جامعه به بهانۀ «عدالت و رفاه اجتماعی» سلب اختیار می‌شود و برای رسیدن به رشد و توسعه به دولت اجازۀ دخالت در کلیه شئون اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و سیاسی آحاد جامعه داده می‌شود

تعیین حداقل دستمزد توسط دولت، آزادی قرارداد میان شهروندان را محدود می‌کند. آنچه دیده می‌شود عبارت است از حمایت از اقشار ضعیف و تامین حداقل معیشت مناسب. آنچه دیده نمی‌شود عبارت است از بیکار ماندن عدۀ زیادی از کارگران که احتمالاً مایل هستند با دستمزدهای پایین‌تر کار کنند و خفت بیکاری و شرمندگی نزد اطرافیان را متحمل نشوند

هگل در باب ضرورت حفظ آزادی‌های اقتصادی می‌گوید: «حکومت به‌عنوان محور قدرت سیاسی باید قدرت سازماندهی و ادارۀ اقتصاد را به ارادۀ آزاد شهروندان واگذار کند و هیچ چیز را به‌اندازۀ حفظ و حمایت از فعالیت آزادانۀ شهروندان در عرصۀ اقتصادی نباید مقدس تلقی کند زیرا آزادی صرفنظر از فایده‌ای که بر آن مترتب است، فی‌نفسه مقدس است»

هگل در باب ضرورت حفظ آزادی‌های اقتصادی می‌گوید: «حکومت به‌عنوان محور قدرت سیاسی باید قدرت سازماندهی و ادارۀ اقتصاد را به ارادۀ آزاد شهروندان واگذار کند و هیچ چیز را به‌اندازۀ حفظ و حمایت از فعالیت آزادانۀ شهروندان در عرصۀ اقتصادی نباید مقدس تلقی کند زیرا آزادی صرفنظر از فایده‌ای که بر آن مترتب است، فی‌نفسه مقدس است»

نهضت‌های ملی‌گرایانه و استقلال‌طلبانه بنا به خصلت ذاتی خود و نیز تحت القائات ایدئولوژی مارکسیستی، با آزادی‌های فردی و نظام اقتصادی مبتنی بر آن یعنی اقتصاد بازار مخالفت می‌ورزند و با یکسان انگاشتن سرمایه‌داری و نظام سلطه‌طلبی (امپریالیسم) ، اقتصاد آزاد را مغایر با آرمان‌های استقلال‌طلبانه تلقی کرده، در نتیجه به استقرار و تحکیم اقتصادهای دولتی می‌پردازند.

برقراری روابط بین‌ ایران و کشورهای اروپایی باعث شد که بعد از این دوران، بازرگانان، نمایندگان و کارشناسان نظامی اروپایی وارد ایران شوند و در مقابل، شماری از ایرانیان به این کشورها سفر کنند. نتیجه این ارتباطات شروع آشنایی ایرانیان با برخی مظاهر تمدن اروپایی بود. سفرنامه‌هایی که مسافران ایرانی به‌ویژه در دوران قاجار از خاطرات خود در این سفرها نوشته‌اند، تصویری از نخستین عکس‌العمل‌های ایرانیان را در برابر تمدن جدید به نمایش می‌گذارند.

اقدام نوگرایانۀ دیگر امیرکبیر تاسیس اولین دبیرستان، «دارالفنون» ، بود. فارغ‌التحصیلان این مدرسه که در دوران تحصیل با علوم جدید آشنا می‌شدند بعدها تاثیر عمده‌ای بر تحولات ایران گذاشتند. در این مورد نیز همانند اصلاحات عباس میرزا، به خطر افتادن منافع درباریان باعث بروز مخالفت‌های جدی شد و چنانکه در تاریخ آمده است، مخالفان توانستند حکم عزل، تبعید و مرگ او را از شاه بگیرند.

سیدجمال‌الدین اسدآبادی که در جهت نوسازی فکری جوامع اسلامی گام بر می‌داشت نیز تا اواخر عمر نفوذ در دربار و انجام اصلاحات از طریق حکومت را تنها راه اصلاح و نوسازی می‌پنداشت و فقط در آخر عمر بود که به ناکارآمد بودن این روش خود پی‌برد. او در سال ۱۲۷۶ در بستر مرگ از اینکه اصلاحات را از طریق دربارهای سلطنتی دنبال کرده‌ است، ابراز پشیمانی می‌کند و می‌گوید: «ای کاش تخم افکارم را بر خاک حاصلخیز افکار مردم پاشیده بودم» ۵.

«ایران مملو است از نعمت خداداد، چیزی که همه این نعمات را باطل گذاشته، نبودن قانون است. هیچ‌کس در ایران مالک هیچ چیز نیست زیرا که قانون نیست

آیا منظور این پیغمبران از زحمت‌های خود از آغاز خلقت الی زماننا هذا غیراز وضع قانون و سیویلیزاسیون بوده‌است

«راه تحول یک ملت منحصر به این است که زیاد کار بکنند و زیاد امتعه به عمل بیاورند و زیاد داد‌و‌ستد نمایند. اولیاء دول آسیا از معانی این اصول سادۀ با فایده غافل بوده‌اند. در ممالک فرنگستان راه ثروتمند شدن یک ملت آن است که به سختی کارکند و محصولات فراوان تولید نماید و بازرگانی را توسعه دهد، سران ممالک آسیا از این اصول ساده و مفید بی‌اطلاعند، در حالی‌که در اروپا پانصد کتاب درباره هر یک از آنها نوشته شده‌ است، تشریح معنی و مفهوم این اصول کاملاً آسان است ولی جایی که این کار را باید کرد مدرسه نام دارد....»

بخش دیگر اقدامات اجتماعی رضاشاه در وضع قوانین عرفی و تجدید سازمان قضایی، صدور انواع جوازها و پروانه‌ها، الزامی کردن انتخاب نام خانوادگی، اجرای سیستم دقیق شناسنامه و گذرنامه، متداول کردن اجباری لباس اروپایی و کلاه پهلوی، کشف حجاب و ممنوع ساختن پوشیدن چادر، محدود کردن حیطۀ عمل روحانیون و جایگزین کردن سازمان‌های اداری به جای آنها، الغای عناوین افتخاری دوران قاجار و تغییر اسامی غربی به اسامی فارسی و نیز تغییر نام پرسیا به ایران در مکاتبات و روابط خارجی به ظهور رسید. ۳۲

در غرب، ناسیونالیسم بر مبنای مفهوم جدید دولتِ ملی استوار است که در آن دولت وظیفه نگاهبانی و محافظت از منافع افراد جامعه را انجام می‌دهد. در این چارچوب، ناسیونالیسم هدف اصلی نیست بلکه وسیله‌ای است برای تحقق حقوق فردی آحاد ملت و دقیقاً به همین دلیل است که مورد حمایت افراد قرار می‌گیرد. در حالی‌که آنچه رضاشاه از وحدت ملی مدنظر داشت این بود که افراد تحت حاکمیت شاه، همگی باید یک شکل باشند و به یک شیوه بیاندیشند، عمل کنند و در واقع از منافع و خواست‌های فردی در قبال ایده‌های مطرح شده از سوی حکومت چشم بپوشند و به وقت نیاز هم به فرمان حکومت (که تجلی قدرتمندانه ارادۀ ملی است) «آماده جان‌فشانی» باشند و در برابر آن «خشنود باشند که وظیفه مقدس خود و شریف‌ترین تکلیف انسانی خود» را انجام داده‌اند۳۴.

«قبول بفرمایید که هیچ جمعیتی بدون یک رهبر مطلع و فداکار نمی‌تواند کاری انجام دهد و رهبر مورد اعتماد هم کسی است که هرچه اظهار کند اجتماع آن را بپذیرد و جامعه از آن پیروی کند و تاریخ هم چنین نشان می‌دهد که هر وقت رهبری بوده که اجتماع با او موافقت کرده، جامعه هم از عمل اجتماع منافع بی‌شماری برده ‌است» ۴۰.

«هنگامی‌که رضا شاه استعفا کرد و ایران به اشغال خارجیان درآمد تصمیم گرفتم که باید برای ایران یک سازمان سیاسی و اداری قوی و متکی به مشارکت مردم فراهم کرد.... امیدوار بودم که حزب رستاخیز بتواند آماده‌سازی و آموزش سیاسی افراد و آحاد جامعه را به خوبی انجام دهد.... ایران همواره یک شاهنشاهی بوده و هست.... وظیفه پادشاه همیشه تامین وحدت ملی و تحقق همبستگی میان ایرانیان بوده‌است و من می‌کوشیدم که این رسالت را از طریق برپایی یک دموکراسی شاهنشاهی انجام دهم.... از دیدگاه من دموکراسی شاهنشاهی عبارت بود از اتحاد همۀ اجزای تشکیل‌دهندۀ ملت ایران زیر پرچم و در داخل سرحدات مقدس سرزمین ما. دموکراسی شاهنشاهی عبارت بود از اتحاد تمام گروه‌ها و طبقات به منظور تلاش مشترک در راه ترقی میهن» ۴۱.

او به حرکت جبری تاریخ معتقد است و اینکه پیش آمدهای همه ملل مختلف دنیا شبیه به یکدیگرند و تقریباً هم از روی یک نسخه اصلی کپی می‌شود. او «انقلابات قراء و قصبات رشت» را شاهدی بر درستی نظریات ژان ژورس رییس «آدم پرست‌های دنیا»[ سوسیالیست‌ها ]معرفی می‌کند و تاکید می‌ورزد که «پایه این حرف‌ها بر هوا نیست و به زودی همه این خیالات آدم آزادکن در ایران از اولین مسلمیات قانونی است.» ۱۰

پس بهتر است به جای رفتن به دنبال برقراری حکومت قانون و «تصفیه مسائل سیاسی» که نهایتا سلطه اغنیا را به وجه شدیدتری برقرار خواهد کرد، درصدد «اصلاح امور اجتماعیه خود» باشیم.

‌ای فقرای ایران، ‌ای فقرای کاسب ایران جمع شوید! اتحاد نموده اجتماع بکنید!... خودتان را از دست این حاکمان لامذهب، بی‌دین... خلاص کنید... در تبریز هر روز پنج نفر از گرسنگی هلاک می‌شوند... مگر نمی‌بینید هر هفته از عراق بارهای شراب بار نموده به رشت می‌برند.... ‌ای ملت ایران امام حسین شهید برای نجات دادن شما امت بی‌عار.... جان مبارک خود را نثار کرد... بر ریشه این بدتر از مرتدان کربلا تیشه بزنید... شما حاکمان نوکر رعیت هستید..... نارنجک و بمب ما را می‌گویید دروغ است. نه به زودی می‌بینید چطور بدن کثیف شما را می‌سوزانیم.»

در جامعه‌ای که «سرمایه‌داری نداریم، پرولتیاری هم نیست و در فکر حاکمیت یک صنف غیرموجود افتادن هم غیرممکن است.»

نویسندۀ رادیکال روزنامه صوراسرافیل (ع. ا. د) که به شدت تحت تاثیر اندیشه‌های سوسیال دموکراسی است ادعا می‌کند که «اصول فقیرپرست» اسلام بیش از سایر ادیان با «اصول سوسیالیسم» مطابقت دارد.

اهمیت اقتصاد در جوامع امروزی امری کاملاً پذیرفته شده و مورد اجماع همه، از افراد عادی گرفته تا متفکران و نظریه‌پردازان است. پیشرفت و قدرت در همه عرصه‌های زندگی جوامع کنونی در نهایت در گرو توسعه اقتصادی است. قدرت سیاسی، نظامی، علمی، تکنولوژیک و حتی فرهنگی، بدون اقتصاد توانمند غیرقابل تصور است. به سخن دیگر، اقتصاد، وجه غالب و تعیین‌کنندۀ زندگی انسان معاصر است

آزادی به معنای رهایی از همه قید و بندها نیست بلکه به معنای مصونیت از تحمیل اراده‌های فردی و زورگویی دیگران است. «آزادی آن است که در حدود قانون بتوانم هر چه می‌خواهم بکنم و در اعمال خود محکوم و تابع اراده متغیر، نامشخص و خودسر فرد دیگر نباشم، چنانکه در وضع طبیعی آزادی آن است که تابع چیز دیگری جز قانون طبیعی نباشم»