بریده‌هایی از کتاب یادداشت های زیرزمینی

اما می‌دانی در واقع خواستم چیست؟ که همهٔ شما به درک بروید، همین! دلم آرامش می‌خواهد.

قسم می‌خورم آقایان، که آگاهیِ بیش‌ازحد نوعی بیماری است؛ بیماری‌ای واقعی و تمام‌عیار.

نبودِ فهمِ درست زاییدهٔ چیزی نیست جز فقدان رفتار نیک.

در نومیدی است که آتشی‌ترین لذت‌ها شکل می‌گیرند،

شاید انسان فقط عاشق حالِ خوب نباشد. شاید به رنج بردن هم به همین اندازه عشق بورزد. شاید رنج بردن به همان اندازهٔ حالِ خوب برایش سود داشته باشد. چرا که انسان گاهی به رنج کشیدن بی‌اندازه عشق می‌ورزد، تا سرحد شوریدگی، و این خود حقیقتی است.

قلبم بود که داشت همه‌چیز را خراب می‌کرد

اگر کسر شأن‌تان است که به من توجه کنید، من هم مقابل‌تان به تملق و تضرع سر فرود نمی‌آورم. زیرزمینم را دارم.

و این فرزانگان از کجا آورده‌اند این حرف را که بشر محتاج خواستنی طبیعی و پرهیزگارانه است؟ چه چیز باعث شد چنین تصور کنند که احتیاج بشر بنا بر ضرورت خواستنی منطقی و سودمند است؟ بشر تنها به خواستنی مستقل احتیاج دارد، قیمت این استقلال هر چه می‌خواهد باشد و مقصدش هر کجا. خب، و این خواستن، فقط شیطان می‌داند…

آه، آقایان گرامی، چگونه ارادهٔ آدمی می‌تواند از آنِ او باشد وقتی جدول و حساب ریاضی در کار است و حساب دو دوتا چهارتا حاکم؟ دو دوتا حتی بدون ارادهٔ من هم می‌شود چهارتا. گویی ارادهٔ آدمی همین بوده است.

همهٔ دنیا به درک واصل شود یا من چایم را ننوشم؟ من می‌گویم بگذار دنیا به درک واصل شود اما من باید همیشه چایم را بنوشم.

و در واقع حالا خودم هم سؤالِ بیهوده‌ای دارم: کدام‌یک بهتر است ــ خوشبختی مبتذل، یا رنجی بلندپایه؟ خب، کدام بهتر است؟

… این پایان یادِ تو روی زمین است؛ بر گورِ دیگران، فرزندان، پدرها، همسرها، گاهی گذری می‌کنند اما برای تو نه اشکی، نه آهی، نه دعایی و هیچ‌کسی، هیچ‌کس در تمام دنیا هرگز سراغت نخواهد آمد؛ نامت از صفحهٔ زمین پاک می‌شود، گویی که هرگز وجود نداشته‌ای، انگار هیچ‌وقت به دنیا نیامده‌ای!

«نوشتن سرگذشت خویش به شکلی صادقانه کمابیش محال است، و بی‌شک هر کس دربارهٔ خودش مشتی دروغ خواهد نوشت.»

هیچ می‌دانی که آدم می‌تواند به‌عمد و از سر عشق دیگری را شکنجه کند؟

وقتی کف به دهان آورده‌ام، عروسکی به دستم برسانید، استکانی چای با قدری شکر، شاید آرام بگیرم.

شاید فکر می‌کنید آقایان که بنده دیوانه‌ام. اجازه بفرمایید نظرم را عرض کنم. موافقم، بشر اغلب حیوانی است خلاق، محکوم به تلاشی آگاهانه برای رسیدن به یک هدف و مشغول کردن خویش با هنر مهندسی ــ یعنی تا ابد و بی‌وقفه ساختنِ جاده‌ای برای خویش که دست‌کم راه به جایی ببرد اما گاه ممکن است بخواهد کنار بکشد، درست به این دلیل که ناگزیر از گشودنِ این جاده است و شاید هم به این علت که (هر چند این چهرهٔ مبتکر به طور عموم احمق است) هنوز گاهی به نظرش می‌رسد این جاده کمابیش همیشه بالاخره راه به جایی می‌برد، و اصل قضیه این نیست که کجا می‌رود بلکه این است که فقط باید برود، و این‌که کودکِ باتربیت، بی‌توجه به هنر مهندسی، تسلیم بی‌عملیِ مخرب نخواهد شد؛ بی‌عملی‌ای که به اذعان همه‌کس مادر تمام خباثت‌هاست.

رنج، برای مثال، جایی در نمایش‌های مفرح ندارد، این را خوب می‌دانم. در کاخی کریستالی که حتی نمی‌شود فکرش را هم کرد، رنج همان تردید است، انکار است، و کاخی کریستالی که بتوان در آن تردید داشت به چه کار می‌آید؟ و بااین‌حال، اطمینان دارم که انسان هرگز رنج واقعی را مردود نخواهد دانست، یعنی تخریب و آشوب را. رنج ــ تنها علتِ آگاهی است.

موقعیت دیگری هم بود که آزارم می‌داد: این‌که هیچ‌کس مثل من نبود و من مانند هیچ‌کس نبودم. با خودم فکر می‌کردم، «من یکی‌ام و آن‌ها همه.» ــ و اسیر افکارم می‌شدم.

«هر جایی که عشق نباشد معنایی هم نیست.

عشقِ اولِ ازدواج زود می‌گذرد، درست است، اما بعد عشقی از راه می‌رسد که حتی بهتر است. روح زن‌وشوهر به هم نزدیک می‌شود؛ در مورد تمام کارهای‌شان با هم تصمیم می‌گیرند، هیچ رازی را از هم پنهان نمی‌کنند و هنگامی که بچه از راه می‌رسد دیگر تمام اوقات، حتی سخت‌ترین آن، شبیه به خوشبختی است؛ فقط باید عاشق بود و شهامت داشت.

همین حالا حاضرم تمام دنیا را به یک کوپِک بفروشم ولی آزار نبینم.

از این‌ها گذشته برایم اهمیتی ندارد اگر هیچ‌چیز از حرف‌هایم نفهمی!

تراژدی ـ کمدیِ ایده‌هاست

خاطرتان راحت. آدم ته دلش سختش است که باور کند رنج می‌کشد، ریشخندی در دل خارخار می‌کند، اما با همهٔ این‌ها زجر می‌کشم، با حقیقت و اخلاص؛ حسادت می‌ورزم، عصبانی می‌شوم… و همهٔ این‌ها از ملال است آقایان، همه از ملال است؛ در هم شکستن از سکون.

قسم می‌خورم آقایان، که آگاهیِ بیش‌ازحد نوعی بیماری است؛ بیماری‌ای واقعی و تمام‌عیار.

نه‌تنها آگاهی بیش‌ازحد بلکه هر نوع آگاهی‌ای بیماری است.

آدم انتقام می‌گیرد چون در آن عدالت می‌جوید

آپارتمان من قصرِ من بود، پوسته‌ام، محفظه‌ام، که در آن از نوع بشر پنهان می‌شدم

.” “همین‌طوری خوب است.” “چه‌طور خوب است؟ به‌پهلو افتاده. این هم آدم است این‌جا، نمی‌فهمی؟” “همین خوب است دیگر، خاک بریز.” حتی حاضر نیستند به خاطرت بیش‌ازحد بگومگو کنند. رویت را با سرعت می‌پوشانند، با خاکِ خیسِ کبود، و راهی میخانه می‌شوند… این پایان یادِ تو روی زمین است؛ بر گورِ دیگران، فرزندان، پدرها، همسرها، گاهی گذری می‌کنند اما برای تو نه اشکی، نه آهی، نه دعایی و هیچ‌کسی، هیچ‌کس در تمام دنیا هرگز سراغت نخواهد آمد؛ نامت از صفحهٔ زمین پاک می‌شود، گویی که هرگز وجود نداشته‌ای، انگار هیچ‌وقت به دنیا نیامده‌ای!

به من بگویید اولین‌بار چه کسی اعلام کرد، چه کسی بود که نخستین‌بار ادعا کرد که اعمال زشت انسان فقط از آن‌روست که منافع خودش را نمی‌شناسد. و این‌که اگر ارشاد شود، اگر چشم‌هایش به منافع واقعی و طبیعی‌اش باز شود، بی‌درنگ دست از اعمال زشت می‌کشد و در دم خوب و نجیب می‌شود، زیرا با کسب بصیرت و درک سود واقعیِ خویش، سود واقعی را به طور دقیق در عملِ نیکو خواهد دید و در این باور عام که هیچ‌کس نمی‌تواند خلاف سود خویش عمل کند و لذا به‌ضرورت به نیکی روی خواهد آورد. آه کوچولو! آه طفل معصوم پاک! در تمام این چندین هزار سال کجا بوده که انسان فقط مطابق سود خودش رفتار کرده باشد؟ تکلیف میلیون‌ها گواهِ نقض این ادعا چه می‌شود؟ این‌که مردمان چگونه در عین وقوف، یعنی درک کامل سود خویش، آن را به کناری می‌گذاشتند و خود را به مسیری دیگر می‌راندند، خطر می‌کردند، بیم می‌کشیدند، نه به اجبارِ کسی یا چیزی، بلکه گویی فقط نمی‌خواستند مسیرِ تعیین‌شده را بپیمایند و، با یک‌دندگی و از سر اراده، خود را به راهی دیگر می‌کشیدند، راهی سخت و مبهم که باید آن را در تاریکی می‌جستند. پس برای‌شان این یک‌دندگی و اراده به‌واقع دلپذیرتر از هر سودی بوده است… سود! سود چیست؟