بریده‌هایی از کتاب در میان ایرانیان: کلیدی برای درک چالش‌ها و واقعیت‌های ایران

یکی دیگر از اتفاقات معمول اتفاقی است که همکار سویسی‌ام آن را «دِرام دَر» می‌نامند و وقتی اتفاق می‌افتد که دو نفر با بحرانِ عبور از یک در مواجه می‌شوند. هر یک اصرار خواهد کرد که دیگری باید اول برود؛ تماشای اظهارات کلامی همراهِ سرودست شکاندن‌های فراوان بیش از حد مضحک و خنده‌دار است.

سراغ مغازه‌ی دنج ته کوچه‌مان رفتم. پس از ده دقیقه خوش‌وبش چاپلوسانه‌ی مغازه‌دار که نوکر و چاکر شما هستم، گفت آن چایی که می‌خواهی کیفیت متوسطی دارد و در واقع چندان درخورِ مشتریِ محترم و عزیزی مانند شما نیست، و بعد گفت اصلا مغازه‌ام کلاً متعلق به شماست. خیلی زود پیشنهادِ دادن کل مغازه‌اش را به خوردن یه استکان چایی تغییر داد و در نهایت تلاش کرد یک بسته چایی را سه برابر قیمت بازار به من بفروشد. این نوعی «تعارف» است، البته از نوع آزاردهنده‌اش.

به دفعات اتفاقی شنیده‌ام که فردی تلفن را جواب می‌دهد و سؤالات مفصلی درباره‌ی صحت و سلامت خواهر، برادر، پدرزن و دوستان طرفش می‌پرسد؟ این تبادلات ظاهراً پایانی ندارند و پنج یا ده دقیقه ادامه می‌یابند تا یکی از طرفین در نهایت دل و جرئت ش را پیدا کن تا از هویت فردِ آن سوی خط بپرسد.

به سبب فقدان اندیشه تاریخی خردگرا و نیز مفاهیم بینادین اندیشه سیاسی

با شروع جنگ جهانی دوم، رهبران بریتانیا و شوروی نگران گرایش رضاشاه به آلمان شدند و در سال ۱۹۴۱ (۱۳۲۰) مجبورش کردند تا به نفع پسر ۲۱ ساله‌اش، محمدرضا، از قدرت کناره بگیرد.

در تراس هتل پالاسِ اسکیاتوس مشغول شام خوردن و تماشای خلیج کوکوناریس بودیم. چندان خاطرم نیست که چگونه شروع به صحبت با مرد متشخصی از اهالی آفریقای جنوبی کردیم. شاید خودش سر صحبت را باز کرده بود. فهمیدیم که قایق تفریحیِ بزرگِ درون خلیج مالِ اوست و آمده بود چند روزی در هتل بماند «تا تجدید قوا کند.» وقتی فهمید ما در تهران زندگی می‌کنیم، فوراً اظهارنظری کرد تا برساند که، به گفته‌ی منبعش، اوضاع در ایران به سرعت «رو به وخامت است» و باید به بازگشت به اروپا فکر کنیم! می‌دانستم که آفریقای جنوبی و اسرائیل روابط نزدیکی با شاه و دولتش دارند اما چنین تحلیل رک و تندی درباره‌ی وضعیت ایران کاملاً غافلگیرم کرده بود. اظهارنظرهایش مربوط به پیش از آتش‌سوزی فجیعِ سینما رکسِ آبادان و کشتار جمعه‌ی سیاهی بود که نظر ما و مردم را متوجه وخامت اوضاع کرد. هرگز نفهمیدم که این مرد مشتخص و مطلع آفریقای جنوبی که بود. تا به امروز همچنان کنجکاوم.

در بین برخی شیعیان ایرانی دوازده امامی این باور وجود دارد که مهدی[ عج ]، امام دوازدهم، از اعماق چاهی واقع در جمکران دوباره ظهور خواهد کرد

سفرنامه‌ها اینک به امری کلاسیک بدل شده و انگار متعلق به ده‌ها و شاید سده‌های گذشته باشد.

به «مرغ و پلو» ی تنها رضایت دادم و در نهایت پولش را با لیر ترکیه پرداختم زیرا پیش‌خدمت رستوران هم نتوانست اسکناس ۱۰ هزار ریالی‌ام را نقد کند. بعدها متوجه شدم که ارز‌ش اسکناسم بیش‌تر از درآمد سالانه‌ی یک پیش‌خدمت است. به لطف مهمان‌نوازی بی‌همتای ایرانی که با علاقه‌شان به «تعارف» ، نزاکت بیش از حد و تعاریف وسواسی، آمیخته بود، گمان می‌کنم سه هفته از سفرم گذشته بود تا در نهایت ترتیب خرد کردن اسکناسم را دادم.

من هم مثل میلیون‌ها ایرانی، از این که غربی‌ها تصوری کاملاً غلط از ایران دارند جانم به لب رسیده، خصوصاً از زمانی که احمدی‌نژاد بی‌ظرافت و تحریک‌آمیز، مشهودترین نماینده ایران در صحنه‌ی بین‌المللی شد. حتی مدیران تجاری فرهیخته‌ی غربی هم چنین تصورات اشتباهی از ایران دارند. بسیاری همچنان فکر می‌کنند که ایران کشوری عرب است و حتی بسیاری دیگر حتی ابتدایی‌ترین واقعیت‌های فرهنگ و جمعیت‌شناختی را نادیده گرفته و اوضاع ایران را با هرج‌ومرج در عراق و افغانستان یا تصلبِ اجتماعی عربستان سعودی اشتباه می‌گیرند. برداشتشان به تندروی‌های ایران اسلامی پس از انقلاب محدود شده است

در دوره‌ی دوم احمدی‌نژاد برآوردهای بین‌المللی از آن حکایت دارند که درصد جمعیت ایرانی که زیر خط فقر زندگی می‌کنند از زیر ۲۰% به بالای ۴۰% افزایش یافته است. مشکلات اقتصادی طبقات پایین‌تر و متوسط بسیار بدتر از آن‌ چیزی است که تصور می‌کردم و این زوال در مدت زمان بسیار کوتاهی رخ داد.

وقتی در اوایل سال ۲۰۱۴ عازم یک مهمانی شام بودم و به خانه‌ی دوستان در محله‌های خاص شمال تهران می‌رفتم، این واقعیت برایم برجسته شد که ثروتمندها ثروتمندتر شده‌اند، در حالی که طبقه‌ی کارگر و بخش اعظمی از طبقات متوسط، بالاخص کارمندان دولت، معلمان و مستمری‌بگیرها به زیر خط فقر کشیده شده بودند.

با این حال، تحریم‌های ایالات متحده و تمایل به بی‌نیازی از تامین‌کنندگان خارجی وزارت نیروی ایران را وادار کرد تا با طراحی و مهندسی معکوس، این پره‌های توربین گازی که نیاز بود تا طی حیات عملیاتی توربین در فواصل منظم تعویض شوند را تولید کند. این ظرفیت نوآوری و خودکفایی در دهه‌ی ۱۹۸۰ و طی جنگ با عراق که ایران آموخت تا در حوزه‌های عمده‌ی صنعتی، نظامی و انرژی خودکفا شود، پدید آمد. در سال ۵-۲۰۰۴، مپنا، بازوی صنعتی وزارت نیرو، برای توربین‌های گازی و بخار پر قدرت با زیمنسِ غول صنعتی آلمانی توافق‌نامه‌ی انتقال تکنولوژی امضا کرد. از آن زمان مپنا جهت تبدیل نیروگاه‌های توربین گازی موجود به ایستگاه‌های تولید برق «چرخه‌ی ترکیبی» قدرتمندتر و کارآمدتر به گسترش تکنولوژی توربین بخار ادامه داده است.

رویکرد اقتدارگرایانه رضا شاه در بازه‌ی زمانی نسبتاً کوتاه نتایج قابل‌توجهی در ایجاد حکومت مرکزی مقتدر و همراه کردن ایران با قرن بیستم به دست آورد.

تندروها، به ویژه آن‌هایی که در تداوم یک اقتصاد مشوش ذی‌نفع هستند و از راه تاراج و فرار از تحریم‌ها ثروت‌های کلانی به جیب زده‌اند، فعالانه سر راه مذاکرات جاری هسته‌ایِ مورد حمایت روحانی سنگ‌اندازی می‌کنند.

قضایای منابع انسانی استعداد جوان، استخدام... در ایران کمبود استعداد جوان وجود ندارد. سه میلیون‌ یا در همین حدود دانشجوی دانشگاه‌ها و هرم جمیعتی از این حکایت دارد که هر ساله بیش از یک میلیون جوان ایرانی وارد بازار کار می‌شوند. صنعت و اقتصاد ایران قابلیت جذب این تعداد را ندارد. فارغ‌التحصیلان جوان شایستگی کافی را دارند اما مانند دیگر جاهای دنیا، از تجربه بی‌بهره‌اند.

در واقع تحریم‌ها در طول راه به رهایی اقتصاد ایران از وابستگی بیش از حد بر صادرات خام نفتی کمک کرده است.

پس وقتی فوریه‌ی ۲۰۱۴ وارد تهران شدم، انتظار داشتم که نسبت به سفر قبلی‌ام در دو سال پیش، قیمت‌های مصرف‌کننده هم دو برابر شده باشند. وقتی فهمیدم که نان «بربری» محبوبم اکنون ۶۰۰ تومان شده است، در حالی که بیست‌وچهار ماه پیش تنها ۱۰۰ تومان بود؛ کرایه‌ی تاکسی از مرکز تهران به حومه‌های شمالی اکنون از ۳ هزار تومان به ۱۵ هزار تومان افزایش یافته بود! صدها نمونه‌ی دیگر به روشنی صحّه نهادند که هزینه‌های کالاهای روزمره، در واقع، با نرخی بین ۴ تا ۸ برابر افزایش یافته بود که تقریباً برابر تورم چشمگیر متوسط تقریباً ۱۵۰% درصد سالیانه است!

این روستا به مکان سفر زیارت هفتگی در سه‌شنبه بعدازظهر بدل شده است و مشحضاً بیشتر مورد توجه اقشار فقیرتر و کمتر تحصیل‌کرده‌ی مردم تهران است. «پیک‌نیک‌های» کنار ماشین به اتفاق هفتگی و معمولی بدل شده‌اند. این سفر زیارتی تا حدی گسترش یافته که چاه دومی هم حفر کرده‌اند تا مردان و زنان بتوانند هر یک «چاه» خود را داشته باشند تا در فکرِ ظهور امام غایب بوده و نامه‌های بلند بالای‌شان که حاوی طلب رحمت و مغفرت است را در آن بیاندازند.

ایران از لحاظ اخلاقی، تصویری چه بسا پیچیده‌تر است که عمدتاً از تنشی حل‌نشده بین رسالت مذهبی نظام حاکم و اشتیاق اکثر مردم به حقوق و آزادی‌هایِ موجود در جاهای دیگر ناشی می‌شود.

سفر طولانی در جاده‌های ترکیه با مسیرهای ناهموار، جوانان سنگ‌ به دست و کمبود پمپ‌بنزین‌، حوصله‌سربر و سخت بود. اما به‌محض این‌که از مرز بازرگان گذشتم، جاده‌های آسفالته‌ی صاف، پمپ‌بنزین‌های منظم، ماشین‌های مد روز و چهره‌های متبسم طوری جلویم سبز شدند که انگار جادو شده باشد. این تفاوت تنها چند سال بعد به سبب انقلاب ایران و جنگ ایران و عراق برعکس شد.

ایران اقتصادی نیمه صنعتی با صنایع توسعه‌یافته خصوصاً در بخش‌های نفت و گاز، اتومبیل و مهندسی الکترونیک دارد. من از مجتمع تولید صنعتی بسیار پیشرفته‌ی گاز و توربین‌های بخار دیدن کردم که به راحتی با تأسیسات مشابه‌ش در اروپای غربی رقابت می‌کند و در سراسر خاورمیانه، آسیای میانه، ترکیه و به احتمال زیاد اروپای شرقی و هند همتا ندارد

در سال ۲۰۱۰، ایران ۱. ۶ میلیون اتومبیل تولید کرد که آن سال در رده‌ی یازدهم بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی جهانی خودرو قرار داد. این در حالی بود که تنها فرانسه و اسپانیا نسبت به سرانه، خودرو بیشتری از ایران تولید کردند

یکی از قوم‌وخویش‌های نینا که در غرب تحصیل کرده بود و گمان می‌کردم وی را خوب می‌شناسم، سراغم آمد و در گوشم به تهدید زمزمه کرد: «پدرتان را در می‌آوریم، می‌بینید.» این ماجرا کاملاً شوکه‌ام کرد و هرگز نتوانستم بفهمم که واقعاً چه منظوری داشته است. تنها توضیح منطقی که به ذهن خطور می‌کند این است که این حرف واکنشی طبیعی همراه با کوته بینی‌ای بوده است که از معضل هویت و این اعتقاد بسیار دیرینه ناشی می‌شده است که خارجی‌ها، علی‌الخصوص بریتانیایی‌ها (او خود در انگلستان تحصیل کرده بود) عامل تمامی مشکلات و مسائل ایران هستند. اما در چنین شرایطی، گاهی توضیحات منطقی چندان راه به جایی نمی‌برند.

با توجه به حمایت بی‌پرده‌ا‌ی که طی این نزاع مرگبار اکثریت جامعه‌ی جهانی از عراق کرد، رهبران غربی، تحلیل‌گران سیاسی و عموم رسانه‌ها با توجه به آن‌چه طی هشت سال جنگ بر ایران گذشت، نباید از عزم سرسختانه‌ی امروز ایران برای استقلال نظامی و اقتصادی چندان شگفت‌زده شوند!

نارسایی‌ها در اجرای عملیِ اصلاحات اراضی در دهه‌ی ۱۹۶۰ (۱۳۴۰) به مهاجرت گسترده‌ی جمعیت روستایی به شهرهای بزرگ و ایجاد طبقه‌ی کارگر شهری منجر شد که به‌شدت محافظه‌کار بود. شاه که مشاورانی متملق و چرب‌زبان دوره‌اش کرده بودند با دغدغه‌های روزمره‌ی مردم ایران بیش‌ از پیش غریبه می‌شد. عزم آیت‌الله خمینی - که برای تبعید به عراق و سپس فرانسه فرستاده شده بود. - برای مخالفت با رژیم حامی غرب شاه، با شبکه‌ی منسجمِ مساجد و روحانیون در ایران همراه شد که نیرویی قدرتمند از کار درآمد. این جنبش اسلامی از سوی توده‌ی مردم و دیگر جنبش‌های جناح چپ حمایتی گسترده می‌شد و حتی از طبقات متوسط بومی تحصیل‌کرده و متمولی که آرمان جامعه‌ای لیبرال‌تر را در سر داشتند، مشروعیت گرفت. ماجرا از تابستان ۱۹۷۸ (۱۳۵۶) و در پی وقایعی مانند آتش زدن سینما رکس آبادان و قتل‌عام میدان ژاله‌ی تهران بالا گرفت که ایالات متحده را کاملاً غافلگیر کرد.

در دو سال اول پس از انقلاب، حزب توده‌ و دیگر احزاب چپ اجازه یافتند تا در صحنه‌ی سیاسی حضور داشته باشند؛ اگرچه، پس از آن‌که دست‌شان کاملاً رو شد، از هرگونه فعالیتی منع شدند.

در نوامبر ۱۹۷۹، مهدی بازرگان و تمام کابینه‌اش به نشانه‌ی سرخوردگی از حمله‌ی «دانشجویان» به سفارت ایالات متحده و گروگان‌گیری استعفا دادند.   انقلاب سرانجام، پس از التیامِ زخم‌هایِ روزگارانِ دشوارش و رنجِ جانکاهِ جنگ ایران و عراق، به نوعی رستگاری ‌رسید. همچنین بدیهی است که انقلاب از برخی از قهقرایی‌ترین و زشت‌ترین زوایای جامعه‌ی ایرانی پرده برداشت که تا آن زمان نادیده گرفته شده بودند. این که انقلاب، آن‌گونه که سینما، موسیقی، نوشته‌ها و دیگر رسانه‌های مخالف شهادت داده‌اند، خلاقیت جوانان ایرانی را آزاد کرده است یا محدود، مسئله‌ای است که خود بحثی مفصل می‌طلبد. بی‌شک انقلاب ایران نقطه‌ی عطفی در رابطه‌ی ایران و جامعه‌ی بین‌المللی بود.

در سال ۲۰۱۱، ایران بیش از بریتانیا، ایتالیا و ترکیه ماشین تولید کرد!

یکی از تأسیساتی که با مهندسی معکوس ساخته شده پره‌های توربین پیچیده گاز تخصصی است که می‌تواند در دماهای بسیار بالا دوام بیاورد. تعداد زیادی از توربین‌های گازی که تحت لیسانس غول آمریکاییِ جنرال الکتریک در فرانسه تولید شده بود، طی دهه‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ در ایران نصب شدند. با این حال، تحریم‌های ایالات متحده و تمایل به بی‌نیازی از تامین‌کنندگان خارجی وزارت نیروی ایران را وادار کرد تا با طراحی و مهندسی معکوس، این پره‌های توربین گازی که نیاز بود تا طی حیات عملیاتی توربین در فواصل منظم تعویض شوند را تولید کند. این ظرفیت نوآوری و خودکفایی در دهه‌ی ۱۹۸۰ و طی جنگ با عراق که ایران آموخت تا در حوزه‌های عمده‌ی صنعتی، نظامی و انرژی خودکفا شود، پدید آمد. در سال ۵-۲۰۰۴، مپنا، بازوی صنعتی وزارت نیرو، برای توربین‌های گازی و بخار پر قدرت با زیمنسِ غول صنعتی آلمانی توافق‌نامه‌ی انتقال تکنولوژی امضا کرد. از آن زمان مپنا جهت تبدیل نیروگاه‌های توربین گازی موجود به ایستگاه‌های تولید برق «چرخه‌ی ترکیبی» قدرتمندتر و کارآمدتر به گسترش تکنولوژی توربین بخار ادامه داده است.