بریده‌هایی از کتاب آشنایی با هنر پرسشگری سقراطی

بعید است کسی بتواند متفکر انتقادی خوبی باشد بی‌آنکه اهل پرسشگری عمیق باشد. و در میان اهل پرسشگری، کامل‌عیارتر از سقراط بعید است بتوان کسی را تصور کرد. کسی که به‌واقع دلبستهٔ تفکر انتقادی باشد به پرسشگری نیز علاقه‌مند خواهد بود؛ و طبیعی است که آموختن شیوهٔ سقراطی آغازگر چنین راهی باشد.

پرسش در مورد مفروضات. هر اندیشه‌ای بر مفروضاتی بنا شده است. فرض را بر این بگذارید که هیچ اندیشه‌ای را نمی‌توانید به‌تمامی درک کنید مگر اینکه بدانید چه چیزهایی را بدیهی می‌گیرد. برخی از پرسش‌هایی که بر مفروضات اندیشه تمرکز دارد این‌هاست:

بهترین روش برای آموزش، استدلال دیالکتیک است

باید برای عقایدمان استدلال درست داشته باشیم، مگر طبعاً در مواردی که داشتن پسند صرف یا ترجیح شخصی معقول باشد. اینکه مثلاً تافی را به شکلات ترجیح بدهید معقول است، اما هیچ معقول نیست اگر کسی بگوید ترجیحش این است که به‌جای مراعات حقوق دیگران از آن‌ها بهره‌کشی کند.

«ترفند» هایی برای پرسشگری سقراطی خودانگیخته - در مورد نکته‌ای که دانش‌آموز مطرح کرده یا خودتان گفته‌اید درخواست مثال بکنید. - در مورد موضعی که دانش‌آموز دارد درخواست دلایل یا شواهد بکنید. - یکی دو مثال نقیض بیاورید. - از کل گروه بپرسید موافقند یا نه (آیا همه با این نظر موافقید؟ کسی هست که موافق نباشد؟) - مثال‌های مشابه یا همانند بیاورید. - تمثیلی بیاورید که نظر خاصی را عینی بکند. - از دانش‌آموز بخواهد دیدگاه مخالف را به بیان خودش توضیح بدهد. - پاسخ دانش‌آموزان را دقیق و واضح به بیانی دیگر تکرار کنید.

این نوع پرسشگری با مختصری برنامه‌ریزی یا زمینه‌چینی قبلی شدنی است و ترتیب یا شکل اجرایی نسبتاً آزادانه‌ای دارد. می‌توانید پرسش‌هایی کلی آماده داشته باشید تا به اقتضای موضوع بحث، مقوله‌های مرتبط، و مفاهیم کلیدی مطرح کنید. می‌توانید پیش‌بینی کنید که محتمل‌ترین پاسخ‌های دانش‌آموزان چه خواهد بود و بر این اساس پرسش‌هایی برای ادامهٔ گفت‌وگو طرح کنید. اما به یاد داشته باشید که وقتی تفکر دانش‌آموزان به حرکت بیفتد نمی‌شود دقیقاً پیش‌بینی کرد که گفت‌وگو چه مسیری را در پیش خواهد گرفت.

- دوست یعنی چه؟ آدم‌ها چرا برای خود دوست انتخاب می‌کنند؟ آیا داشتن دوست ممکن است دردسر هم درست کند؟ آیا اینکه آدم دوست خوبی باشد دشوار است؟ فرق بین دوست معمولی و دوست صمیمی چیست؟ - چه فرقی هست بین خواستن و نیاز داشتن؟ - خوبی چیست؟ بدی چیست؟ فرق بین این دو چیست؟ - قانون چیست؟ به چه درد می‌خورد؟ فرق قانون خوب با قانون بد چیست؟

به طور خلاصه، گفت‌وگوی سقراطی بحثی است که: ۱. فردی آن را هدایت میکند که کاری نمی‌کند جز پرسیدن، ۲. روش‌مند و منظم است (هرکی هرکی نیست)، ۳. گرداننده آن را به‌واسطهٔ پرسش‌هایی که می‌کند پیش می‌برد، ۴. در آن همهٔ شرکت‌کنندگان تشویق می‌شوند که از سطح موضوع پیش‌تر بروند و در پیچیدگی‌های مفهوم‌ها یا پرسش‌های بنیادی تعمق کنند.

انسان‌ها خیلی چیزها را به دلایل نامعقول باور دارند: چون که دیگران هم چنین باوری دارند، چون که برخی امیال را می‌شود با این باورها توجیه کرد، چون که این طور راحت‌ترند، چون که از بابت داشتن این باورها اجر می‌بینند، چون با آن باورهای خودهمسان‌سازی می‌کنند، چون اگر بر اساس این باورها رفتار نکنند دیگران ممکن است آن‌ها را طرد کنند، یا چون این باورها دوست داشتن یا نداشتن دیگران را توجیه می‌کند.

آنچه صفت «سقراطی» به پرسشگری می‌افزاید روش‌مندی، عمق، و توجه پیوسته به تعیین درستی یا محتمل بودن ادعاهاست.

آنچه صفت «سقراطی» به پرسشگری می‌افزاید روش‌مندی، عمق، و توجه پیوسته به تعیین درستی یا محتمل بودن ادعاهاست.

۳۹۹ ـ ۴۷۰ پیش از میلاد) از فلاسفهٔ یونان باستان و آموزگار بود، و معتقد بود که بهترین روش برای آموختن و آموزش پرسشگری موشکافانهٔ نظام‌مند است. به عبارت دیگر، چنین می‌پنداشت که اگر به‌واسطهٔ پرسشگری به مردم نشان بدهیم کدام باور یا عمل معقول‌تر است بهتر خواهند آموخت، تا اینکه به ایشان بگوییم چه کار بکنند یا چه باوری داشته باشند. او اغلب با استفاده از پرسشگری به مردم کمک می‌کرد متوجه شوند به آنچه می‌گویند جزو اعتقادات‌شان است در واقع اعتقاد ندارند (زیرا رفتارشان با «اعتقادات» شان نمی‌خواند)، یا اعتقادشان نامعقول یا غیرمنطقی است.