بریده‌هایی از کتاب آشنایی با هنر پرسشگری سقراطی

درک کامل هر اندیشه بسته به این است که چقدر بتوانید آن را توضیح دهید، به آن عینیت ببخشید و برایش مثال بیاورید.

بنابراین تفکر انتقادی سه جنبه دارد: جنبهٔ تحلیلی، جنبهٔ ارزیابی، و جنبهٔ خلاقانه. متفکر نقاد تفکر را تحلیل می‌کند تا ارزیابی‌اش کند؛ و تفکر را ارزیابی می‌کند تا بهترش کند. به عبارت دیگر، تفکر انتقادی یعنی پایش نظام‌مند تفکر به منظور بهتر کردن آن. وقتی انتقادی فکر می‌کنیم تشخیص می‌دهیم که تفکر را نباید بر حسب ارزش ظاهری آن پذیرفت، بلکه باید آن را تحلیل و ارزیابی کنیم تا معلوم شود چقدر واضح، دقیق، مربوط، عمیق، جامع‌نگر، و منطقی است. تشخیص می‌دهیم که هر استدلالی درون دیدگاه و چهارچوب سنجشی صورت می‌پذیرد، از هدف یا مقصودی سرچشمه می‌گیرد و بر مبنای اطلاعاتی پیش می‌رود، تمام داده‌های به کار رفته در استدلال حتماً تفسیر شده‌اند، لازمهٔ تفسیر وجود برخی مفاهیم است، مفاهیم متضمن مفروضاتی هستند، و تمام استنتاج‌های اساسی در تفکر استلزاماتی دارند. و از آنجا که اشکالات تفکر ممکن است در هر یک از این جنبه‌هایی که گفتیم واقع شود، تک‌تک آن‌ها را باید بررسی کرد.

مفهوم تفکر انتقادی [critical t-inking] دلالت بر نگرشی می‌کند که ریشه در یونان باستان دارد. واژهٔ «critical» [انتقادی] به‌لحاظ ریشه‌شناسی از دو واژهٔ یونانی می‌آید: Kriticos (به معنای ارزیابی موشکافانه) و Kriterion (به معنای معیار). بنابراین به لحاظ ریشه شناسی این واژه دلالت دارد بر پرورش «ارزیابی موشکافانه بر اساس معیارها». در واژه‌نامهٔ وبستر در برابر مدخل «critical» نوشته «مربوط به واکاوی و ارزیابی دقیق»، و در ادامه چنین آمده: «انتقادی، به معنای دقیق کلمه، دلالت دارد بر تلاش برای ارزیابی بی‌طرفانه به منظور تعیین محاسن و معایب.» با در نظر گرفتن همهٔ این‌ها، تفکر انتقادی را می‌توان چنین تعریف کرد: تفکر آگانه به‌منظور ارزیابی مدلل با استفاده از معیارهای مناسب، برای تعیین ارزش، حسن، یا فایدهٔ حقیقی چیزی.

فرق میان پرسشگری سقراطی با پرسشگری به معنای معمول این است که پرسشگری سقراطی روش‌مند، منظم، و عمیق است و معمولاً بر مفاهیم، اصول، نظریه‌ها، موضوعات و مشکلات اساسی تمرکز دارد.

پرسش در مورد مفروضات. هر اندیشه‌ای بر مفروضاتی بنا شده است. فرض را بر این بگذارید که هیچ اندیشه‌ای را نمی‌توانید به‌تمامی درک کنید مگر اینکه بدانید چه چیزهایی را بدیهی می‌گیرد. برخی از پرسش‌هایی که بر مفروضات اندیشه تمرکز دارد این‌هاست:

بعید است کسی بتواند متفکر انتقادی خوبی باشد بی‌آنکه اهل پرسشگری عمیق باشد. و در میان اهل پرسشگری، کامل‌عیارتر از سقراط بعید است بتوان کسی را تصور کرد. کسی که به‌واقع دلبستهٔ تفکر انتقادی باشد به پرسشگری نیز علاقه‌مند خواهد بود؛ و طبیعی است که آموختن شیوهٔ سقراطی آغازگر چنین راهی باشد.

روش سقراطی: روش دیالکتیک آموزش یا گفت‌وگو منتسب به سقراط، شامل طرح رشته‌ای از پرسش‌ها که پاسخ به آن‌ها دشوار نیست و پاسخ‌دهنده را ناگزیر به نتیجهٔ منطقی‌ای می‌رساند که پرسشگر از پیش در نظر داشته.

بهترین روش برای آموزش، استدلال دیالکتیک است عمدتاً به‌واسطهٔ پرسش و پاسخ. این روش آموزش باعث می‌شود دانش‌آموزان بتوانند جست‌وجوی پاسخ به پرسش‌ها را به شیوه‌ای موشکافانه و روش‌مند تمرین کنند. پرسشگری منظم باید بر مفهوم یا پرسش مشخصِ بنیادینی متمرکز، و توأم با کاربردِ ظریف مثال‌هایی باشد که برای «دانش‌آموز» به‌راحتی درک‌شدنی است.

۳۹۹ ـ ۴۷۰ پیش از میلاد) از فلاسفهٔ یونان باستان و آموزگار بود، و معتقد بود که بهترین روش برای آموختن و آموزش پرسشگری موشکافانهٔ نظام‌مند است. به عبارت دیگر، چنین می‌پنداشت که اگر به‌واسطهٔ پرسشگری به مردم نشان بدهیم کدام باور یا عمل معقول‌تر است بهتر خواهند آموخت، تا اینکه به ایشان بگوییم چه کار بکنند یا چه باوری داشته باشند. او اغلب با استفاده از پرسشگری به مردم کمک می‌کرد متوجه شوند به آنچه می‌گویند جزو اعتقادات‌شان است در واقع اعتقاد ندارند (زیرا رفتارشان با «اعتقادات» شان نمی‌خواند)، یا اعتقادشان نامعقول یا غیرمنطقی است.

آنچه صفت «سقراطی» به پرسشگری می‌افزاید روش‌مندی، عمق، و توجه پیوسته به تعیین درستی یا محتمل بودن ادعاهاست.

آنچه صفت «سقراطی» به پرسشگری می‌افزاید روش‌مندی، عمق، و توجه پیوسته به تعیین درستی یا محتمل بودن ادعاهاست.

انسان‌ها خیلی چیزها را به دلایل نامعقول باور دارند: چون که دیگران هم چنین باوری دارند، چون که برخی امیال را می‌شود با این باورها توجیه کرد، چون که این طور راحت‌ترند، چون که از بابت داشتن این باورها اجر می‌بینند، چون با آن باورهای خودهمسان‌سازی می‌کنند، چون اگر بر اساس این باورها رفتار نکنند دیگران ممکن است آن‌ها را طرد کنند، یا چون این باورها دوست داشتن یا نداشتن دیگران را توجیه می‌کند.

به طور خلاصه، گفت‌وگوی سقراطی بحثی است که: ۱. فردی آن را هدایت میکند که کاری نمی‌کند جز پرسیدن، ۲. روش‌مند و منظم است (هرکی هرکی نیست)، ۳. گرداننده آن را به‌واسطهٔ پرسش‌هایی که می‌کند پیش می‌برد، ۴. در آن همهٔ شرکت‌کنندگان تشویق می‌شوند که از سطح موضوع پیش‌تر بروند و در پیچیدگی‌های مفهوم‌ها یا پرسش‌های بنیادی تعمق کنند.

- همکاری یعنی چه؟ - آیا موردی یادتان می‌آید که در آن همکاری کرده باشید؟ توضیح بدهید. - آیا موردی یادتان می‌آید که در آن همکاری نکرده باشید؟ - آیا باید با والدین‌تان همکاری کنید؟ اگر این طور است، چرا؟ - آیا باید با معلمان‌تان همکاری کنید؟ اگر این طور است، چرا؟ - آیا باید با دوستان‌تان همکاری کنید؟ اگر این طور است، چرا؟ - آیا همیشه باید همکاری کرد؟ - در چه مواقعی باید همکاری کرد؟ - در چه مواقعی نباید همکاری کرد؟

- دوست یعنی چه؟ آدم‌ها چرا برای خود دوست انتخاب می‌کنند؟ آیا داشتن دوست ممکن است دردسر هم درست کند؟ آیا اینکه آدم دوست خوبی باشد دشوار است؟ فرق بین دوست معمولی و دوست صمیمی چیست؟ - چه فرقی هست بین خواستن و نیاز داشتن؟ - خوبی چیست؟ بدی چیست؟ فرق بین این دو چیست؟ - قانون چیست؟ به چه درد می‌خورد؟ فرق قانون خوب با قانون بد چیست؟

این نوع پرسشگری با مختصری برنامه‌ریزی یا زمینه‌چینی قبلی شدنی است و ترتیب یا شکل اجرایی نسبتاً آزادانه‌ای دارد. می‌توانید پرسش‌هایی کلی آماده داشته باشید تا به اقتضای موضوع بحث، مقوله‌های مرتبط، و مفاهیم کلیدی مطرح کنید. می‌توانید پیش‌بینی کنید که محتمل‌ترین پاسخ‌های دانش‌آموزان چه خواهد بود و بر این اساس پرسش‌هایی برای ادامهٔ گفت‌وگو طرح کنید. اما به یاد داشته باشید که وقتی تفکر دانش‌آموزان به حرکت بیفتد نمی‌شود دقیقاً پیش‌بینی کرد که گفت‌وگو چه مسیری را در پیش خواهد گرفت.

«ترفند» هایی برای پرسشگری سقراطی خودانگیخته - در مورد نکته‌ای که دانش‌آموز مطرح کرده یا خودتان گفته‌اید درخواست مثال بکنید. - در مورد موضعی که دانش‌آموز دارد درخواست دلایل یا شواهد بکنید. - یکی دو مثال نقیض بیاورید. - از کل گروه بپرسید موافقند یا نه (آیا همه با این نظر موافقید؟ کسی هست که موافق نباشد؟) - مثال‌های مشابه یا همانند بیاورید. - تمثیلی بیاورید که نظر خاصی را عینی بکند. - از دانش‌آموز بخواهد دیدگاه مخالف را به بیان خودش توضیح بدهد. - پاسخ دانش‌آموزان را دقیق و واضح به بیانی دیگر تکرار کنید.

باید برای عقایدمان استدلال درست داشته باشیم، مگر طبعاً در مواردی که داشتن پسند صرف یا ترجیح شخصی معقول باشد. اینکه مثلاً تافی را به شکلات ترجیح بدهید معقول است، اما هیچ معقول نیست اگر کسی بگوید ترجیحش این است که به‌جای مراعات حقوق دیگران از آن‌ها بهره‌کشی کند.

بهترین روش برای آموزش، استدلال دیالکتیک است