مصطفی رحیمی

مصطفی رحیمی (Mostafa Rahimi) نویسنده، مترجم، حقوق‌دان، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه ایرانی و یکی از روشن‌اندیشان مطرح قرن بیستم در ایران بود. در دهه‌ی چهل خورشیدی، رحیمی با ترجمه‌ی آثار نویسندگان بزرگی مانند ژان پل سارتر، سیمون دوبووار، آلبر کامو و برتولت برشت، به شکل‌گیری فضای روشن‌فکری در ایران کمک کرد. او همچنین تألیفاتی درباره‌ی نقش و جایگاه روشن‌فکران در جامعه دارد که به پرسش‌های بنیادین در مورد مسئولیت و وظیفه‌ی روشن‌فکران می‌پردازد.

بیوگرافی مصطفی رحیمی

مصطفی رحیمی در سال ۱۳۰۵ در نایین به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی خود را در همان شهر گذراند. سپس برای ادامه‌ی تحصیل به یزد و اصفهان رفت و در نهایت، در رشته‌ی حقوق در دانشگاه تهران تحصیل کرد. او در سال ۱۳۳۷ به فرانسه رفت و در دانشگاه سوربن دکتری حقوق گرفت، جایی که با افکار ژان پل سارتر آشنا شد.

پس از بازگشت به ایران، به دادگستری پیوست و در دهه‌ی چهل با ترجمه‌ی آثار ادبیات و فلسفه‌ی غرب، به‌ویژه آثار سارتر و دیگر فیلسوفان، فضای روشن‌فکری ایران را تحت‌ تأثیر قرار داد. در دی‌ماه ۱۳۵۷، روزنامه‌ی آیندگان نامه‌ای از او خطاب به امام خمینی، با عنوان «چرا با جمهوری اسلامی مخالفم» منتشر کرد که انتقاداتی به جمهوری اسلامی با تأکید بر اهمیت جمهوریت و دموکراسی داشت.

رحیمی در آستانه‌ی رفراندوم قانون اساسی، کتاب «اصول حکومت جمهوری» را منتشر کرد و با نقد خود به استبداد و قانون‌گریزی، در پی ترویج ارزش‌های دموکراتیک بود. او همچنین مترجم کتاب «مجازات اعدام» اثر مارک آنسل بود. در سال ۱۳۶۰، به دلیل نوشتن مقاله‌ای دیگر، مدتی بازداشت شد و به تلاش‌های خود در زمینه‌ی حقوق، ادبیات و نقد اجتماعی ادامه داد تا به یکی از چهره‌های اثرگذار روشن‌فکری ایران بدل شود. گفته می‌شود که او زمانی در اداره‌ی حقوقی دادگستری در کنار ناصر کاتوزیان، مرتضی کلانتریان و محمدعلی اسلامی ندوشن کار می‌کرده است.

به‌رغم اینکه رحیمی آثار زیادی در زمینه‌ی حقوق، جامعه‌شناسی و فلسفه نوشت، به دلیل نگرش انتقادی و صراحت کلامش، کمتر در رسانه‌ها و محافل روشن‌فکری دیده شد. او به‌عنوان یک روشن‌فکر، همواره در پی تحقیق و نوشتن بود و حتی در دوران زندان خود پس از انقلاب نیز از فعالیت‌های علمی و پژوهشی دست نکشید.

علت و نحوه درگذشت

مصطفی رحیمی تا پایان عمر تحت فشارهای سیاسی بود و در نهایت در ۹ مرداد ۱۳۸۱ درگذشت. او در قطعه‌ی هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد. علت درگذشت او، سقوط از پشت‌بام منزلش اعلام شد. میراث فکری او هم‌چنان برای محققان و اندیشمندان حائز اهمیت است.

معرفی آثار مصطفی رحیمی

آثار متعددی از مصطفی رحیمی به زبان فارسی، در حوزه‌های شعر، داستان، نمایش‌نامه، مقالات، تحقیق و پژوهش و به‌خصوص ترجمه، منتشر شده است. از جمله آثار او می‌توان به «بهشت گمشده» (شعر)، «اتهام»، «باید زندگی کرد»، «قصه‌های آن دنیا» (داستان)، نمایشنامه‌های «آناهیتا»، «تیاله» و «دست‌ بالای دست» اشاره کرد. رحیمی مجموعه مقالاتی نیز دارد، شامل «یأس فلسفی»، «گام‌ها و آرمان‌ها»، «عبور از فرهنگ بازرگانی»، «آزادی و فرهنگ» و آثار دیگر. همچنین از تألیفات تحقیقیِ او می‌توان «تراژدی قدرت در شاهنامه»، «سیاوش بر آتش»، «درباره‌ی ژان پل سارتر» و «مارکس و سایه‌هایش» را نام برد.

مصطفی رحیمی، احتمالاً بیشتر با ترجمه‌هایش از آثار نویسندگان خارجی، در بین مخاطبان ایرانی شناخته می‌شود. برخی از ترجمه‌های مهم او عبارت‌اند از: «آنکه گفت آری، آنکه گفت نه» و «ننه دلاور و فرزندان او» از برتولت برشت؛ «اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر» و «ادبیات چیست» از ژان پل سارتر؛ «نقد حکمت عامیانه» از سیمون دوبووار؛ «هملت» شکسپیر و هم‌چنین آثاری از آلبر کامو، گورویچ و اکتاویو پاز.

در ادامه، به معرفی برخی از آثار مصطفی رحیمی می‌پردازیم.

کتاب وداع با پرولتاریا

کتاب «وداع با پرولتاریا» نوشته‌ی آندره گرز و ترجمه‌ی مصطفی رحیمی، به تحلیل مشکلات اقتصادی و اجتماعی در زمینه‌ی سوسیالیسم می‌پردازد. این اثر بررسی می‌کند که چگونه می‌توان یک نظام اقتصادی را که بر مبنای حداکثر ضایعات بناشده، به نظامی با حداقل ضایعات تبدیل کرد. گرز در این کتاب مطرح می‌کند که توسعه‌ی نیروهای تولیدی در چارچوب سرمایه‌داری، نه تنها نمی‌تواند به تحقق سوسیالیسم منجر شود، بلکه مانع این امر نیز خواهد شد. او همچنین اشاره می‌کند که این نیروهای تولیدی به گونه‌ای شکل گرفته‌اند که نمی‌توانند تحت نظام سوسیالیستی، به‌طور مؤثر عمل کنند و برای تحقق این نظام، نیاز به تغییرات اساسی در مسیر این نیروها وجود دارد.

کتاب ننه دلاور و فرزندان او

کتاب «ننه دلاور و فرزندان او» نوشته‌ی برتولت برشت، نمایش‌نامه‌ای معروف و تأثیرگذار در حوزه‌ی ادبیات ضدجنگ به شمار می‌آید که در سال ۱۹۳۹ به انتشار رسید. داستان این نمایشنامه در قرن هفدهم و در دوره‌ی جنگ سی‌ساله روایت می‌شود و به شخصیت اصلی آن، آنا فیرلینگ، معروف به «ننه دلاور» می‌پردازد. این زن قوی و مستقل، همراه فرزندانش در یک ارابه‌ی کهنه سفر می‌کند. برشت این نمایشنامه را به‌عنوان پاسخی به جنایات نازی‌ها و اشغال لهستان نوشت و پس از مرگش، فیلمی بر اساس آن ساخته شد که همسرش نقش اصلی را در آن ایفا کرد. مصطفی رحیمی که این اثر را به فارسی برگردانده، در انتهای کتاب به تحلیل و بررسی نمایشنامه پرداخته است.

کتاب تعهد اهل قلم

کتاب «تعهد اهل قلم» اثر آلبر کامو و ترجمه‌ی مصطفی رحیمی است که توسط انتشارات نیلوفر منتشر شده است. این اثر مجموعه‌ای از مقالات و جستارهای کامو در زمینه‌های ادبی و اجتماعی را شامل می‌شود. این کتاب بر روی جنبه‌های غیرداستانیِ ادبیات تمرکز دارد.

کتاب ادبیات چیست؟

این کتاب نوشته‌ی ژان پل سارتر با ترجمه‌ی ابوالحسن نجفی و مصطفی رحیمی در انتشارات نیلوفر منتشر شده است و یکی از مهم‌ترین و مشهورترین آثار غیرداستانی سارتر به شمار می‌رود که به بررسی مفاهیم بنیادی ادبیات (مانند ماهیت ادبیات، کارکرد آن، و تمایز میان زبان ادبی و سایر انواع کلام) و فلسفه‌ی ادبیات می‌پردازد.

کتاب در جستجوی بشریتی بی‌نقاب

کتاب «در جستجوی بشریتی بی‌نقاب» تألیف مصطفی رحیمی، مجموعه‌ای از نوشته‌ها و مقالات درباره‌ی ژان پل سارتر و اندیشه‌های اوست. این اثر توسط انتشارات نیلوفر منتشر شده و به بررسی تأثیرات فلسفی سارتر و مفهوم آزادی در آثارش می‌پردازد. سارتر که عمدتاً با رمان «تهوع» شناخته می‌شود، در این کتاب به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین فلاسفه‌ی قرن بیستم معرفی می‌شود. این اثر به خوانندگان ایرانی این فرصت را می‌دهد که با دیدگاه‌ها و فلسفه‌های سارتر آشنا شوند. رحیمی با وجود علاقه‌اش به سارتر، رویکردی منصفانه در تحلیل و نقد آثار او داشته و برخی از جنبه‌های قابل‌انتقادِ فعالیت‌هایش را نیز مطرح می‌کند. او عقیده دارد که انسان در مواجهه با آزادی، با تناقضاتی روبه‌روست که سارتر به‌خوبی توانسته آن‌ها را بررسی کند و توضیح دهد.

کتاب آزادی و فرهنگ

کتاب «آزادی و فرهنگ» نوشته‌ی مصطفی رحیمی که توسط انتشارات مرکز منتشر شده، شامل نوزده مقاله است که در چهار مقوله‌ی کلی دسته‌بندی شده‌اند. این مقوله‌ها عبارت‌اند از: فرهنگ و آزادی، فلسفه و مسائل اجتماعی، مسائل مربوط به سوسیالیسم، و مسئله‌ی روشن‌فکران.

کتاب تعهد و آزادی

این کتاب مجموعه‌ای از مقالات و نقدهای ادبی دکتر مصطفی رحیمی است که به تحلیل آثار ادبی کلاسیک و مدرن ایران و جهان می‌پردازد. رحیمی با نگاه نقادانه، پیوند ادبیات و هنر با مسائل زمانه را بررسی کرده و بر تعهد ادبیات نسبت به جامعه تأکید دارد. این کتاب شامل سه بخش اصلی: ادبیات خارجی، ادبیات داخلی و اسطوره، است و موضوعاتی متنوع از نمایشنامه‌های یونان باستان تا اشعار حافظ و فردوسی را در بر می‌گیرد.

کتاب حافظ اندیشه

این کتاب به بررسی چگونگی ترکیب تضادها در اشعار حافظ می‌پردازد. رحیمی نشان می‌دهد که حافظ عشق زمینی و آسمانی، نقد و مدح و دیگر امور متضاد را طوری در کنار هم می‌آورد که نه یکدیگر را نفی، بلکه همدیگر را تکمیل می‌کنند. این دیدگاه، برخلاف دیالکتیک هگل، به همزیستی و تقویت متقابل تضادها تأکید دارد. کتاب همچنین به موضوعاتی مانند نقد تصوف و نگاه فلسفی به شعر حافظ می‌پردازد.

کتاب تراژدی قدرت در شاهنامه

این کتاب با بررسی مفهوم قدرت در شاهنامه، آن را از منظر فلسفی و اجتماعی تحلیل می‌کند. این اثر در دو بخش اصلی، ابتدا به چیستی و پیامدهای قدرت می‌پردازد و سپس تراژدی‌های رستم و اسفندیار و رستم و سهراب را از دیدگاه قدرت و پیامدهای آن نقد و تفسیر می‌کند.

کتاب نقد حکمت عامیانه

این کتاب شامل چهار مقاله است که به بررسی تفکر اگزیستانسیالیستی، تقابل اخلاق و سیاست، نقش فلسفه در ادبیات، و مفهوم عدالت می‌پردازد. سیمون دوبووار با تحلیل عمیق موضوعات فلسفی و اخلاقی، خواننده را به تأمل و قضاوت دعوت می‌کند و نشان می‌دهد که حتی در محدودیت‌ها، انسان اختیار و معنا دارد.