فضل الرحمن ملک

فضل الرحمن ملک (Fazlur Rahman Malik)، پژوهشگر و اندیشمند اسلامی در قرن بیستم بود. این متفکرْ به‌دلیل اندیشه‌های متجددانه‌اش در حوزه‌ی اسلام و همچنین مطالعات و پژوهش‌هایی درباره‌ی هرمنوتیک و فهم قرآن، مشهور است.

بیوگرافی فضل الرحمن ملک

فضل الرحمن ملک در ۲۱ سپتامبر ۱۹۱۹، در شهر هزاره (واقع در پاکستان کنونی) به دنیا آمد و و تحصیلات اولیه‌ی خود را نیز در آنجا گذراند. او از متفکران اهل سنت و فرزند مولانا شهاب‌الدین، از علمای این مکتب بود. فضل الرحمن به دانشگاه آکسفورد رفت و تحصیلاتش را در آنجا پی گرفت و رساله‌ی دکتری خود را در باب فلسفه‌ی ابن‌سینا نوشت.

پیش از بازگشت به پاکستان به دعوت رییس‌جمهور این کشور، او بیشتر به تدریس و پژوهش در موضوعات فلسفی، فقهی و تفسیر قرآن می‌پرداخت. فعالیت‌های تدریسی خود را در دانشگاه دورهام با تدریس زبان فارسی و فلسفه‌ی اسلامی آغاز کرد و تا سال ۱۹۶۱ که تدریس مطالعات اسلامی را در دانشگاه مک‌گیل به‌عهده گرفت، در انگلستان و کانادا به کار خود ادامه داد.

در آن زمان، پاکستان به‌تازگی از هند جدا شده و درصدد ایجاد جمهوری اسلامی بر اساس آموزه‌های قرآنی و فقهی بود؛ اما نوگرایان این کشور بر این باور بودند که فقه به‌تنهایی پاسخگوی نیازهای جامعه‌ی مدرن نیست و با حقوق بشر نیز در تضاد است. این موضوع به نزاعی فکری میان اسلام‌گرایان سنتی و نوگرایان لائیک و نواندیشانی چون فضل الرحمن انجامید. رییس‌جمهور وقت پاکستان که خود رویکردی لائیک داشت، از فضل الرحمن برای همکاری در امور فکری و عملی دعوت کرد و او را به ریاست مؤسسه‌ی تحقیقات اسلامی منصوب نمود. با حضور در این سمت، فضل الرحمن با چالش‌هایی چون تقابل میان دین و دنیا، تعارض فقه و حقوق اسلامی و همچنین نگاه مدرن به اسلام روبه‌رو شد. بااین‌حال، تندروهای اسلامی اندیشه‌های نواندیشانه‌ی او را برنتافتند و او در سال ۱۹۶۸، به‌ناچار از پاکستان مهاجرت کرد و به تدریس در دانشگاه‌ یوسی‌ال‌ای (UCLA) و دانشگاه شیکاگو پرداخت. او در شیکاگو، مرکزی برای مطالعات خاورمیانه بنا نهاد و برای مدتی نیز به‌عنوان مشاور وزارت امور خارجه فعالیت داشت.

مرگ فضل الرحمن ملک

فضل الرحمن ملک در ۲۶ جولای ۱۹۸۸، در مرکز پزشکی دانشگاه شیکاگو، در پی عوارض جراحی قلب درگذشت و در آرلینگتونِ ایلینوی به خاک سپرده شد. دانشگاه شیکاگو نیز به پاس خدمات او، بخشی از مرکز مطالعات خاورمیانه را به نام وی نام‌گذاری کرده است.

برخی از دیدگاه‌ها و عقاید فضل الرحمن

فضل الرحمن به بازخوانی قرآن با رویکردی نو معتقد بود و آثار او پس از مرگش، توجه فراوانی را به خود جلب کردند. در تفسیر و فهم فضل ‌الرحمن از دین و قرآن، می‌توان به چند دیدگاه نوآورانه و چالش‌برانگیز اشاره کرد که با برداشت سنتی از اسلام تفاوت‌هایی آشکار دارد. نخستین موضوعْ مسئله‌ی زکات است. از نظر فضل ‌الرحمن، زکات را باید نوعی مالیات دانست که مصادیق آن باید گسترش یابد تا به مقابله‌ی میان زکات و مالیات نیازی نباشد. او معتقد است که تفسیر گسترده‌تر از زکات، به‌جای محدودکردن آن به قالب‌های سنتی، پاسخی به نیازهای جامعه‌ی معاصر خواهد بود.

موضوع دومْ حد سرقت است. در صدر اسلام، دزدی تنها به معنای سرقت مالی نبود، بلکه به اعتبار و حیثیت افراد آسیب می‌زد؛ ازاین‌رو، برخورد شدیدی با آن صورت می‌گرفت. فضل ‌الرحمن بر این باور است که در دنیای امروز که مالکیت مفهوم متفاوتی یافته و دیگر به شرافت و اعتبار فرد وابسته نیست، دزدی شرایط و ماهیت جدیدی دارد و نیازی به اجرای حکم قطع دست برای آن نیست. حتی تلاش فقها برای محدودسازی شیوه‌های اثبات سرقت و اجرای حکم نیز حاکی از نگرانی آن‌ها از اجرای مجازات‌های غیرعادلانه در عصر جدید است.

به‌طور کلی، از نگاه فضل ‌الرحمن می‌توان احکام اسلامی را که در زمان‌های گذشته با شرایط خاصی تطابق داشته‌اند بازنگری کرد و آن‌ها را با شرایط زمانی و مکانی امروز سازگار ساخت تا تفسیر عادلانه و خردمندانه‌ای از دین به دست آید.

معرفی آثار فضل الرحمن ملک

فضل الرحمن بیشتر آثار خود را به زبان انگلیسی نوشته است. از آثار مهم او می‌توان به کتاب‌های «اسلام»، «اسلام و مدرنیته»، «وحی در اسلام»، «فلسفه و سنت»، «روش‌شناسی اسلامی در تاریخ» و «مضامین اصلی قرآن» اشاره کرد. کتاب «فلسفه‌ی ملاصدرا»، از دیگر آثار او، توسط مهدی دهباشی به فارسی ترجمه شده است. در ادامه به معرفی دو اثر مهم فضل الرحمن می‌پردازیم که ترجمه‌ی فارسی آن‌ها توسط نشر کرگدن به مخاطبان عرضه شده است.

کتاب اسلام و مدرنیته؛ تحول یک سنت فکری

کتاب «اسلام و مدرنیته؛ تحول یک سنت فکری» از مهم‌ترین آثار فضل‌الرحمن است که توسط زهرا ایران‌بان به فارسی برگردانده شده است. این اثر که از آخرین نوشته‌های او محسوب می‌شود، با هدف ایجاد تحولی عمیق در تاریخ اندیشه‌ی اسلامی نگاشته شده است. فضل الرحمنْ چهره‌ای شناخته‌شده در عرصه‌ی بین‌المللیِ نواندیشی دینی، با رویکردی نظام‌مند به تفسیر نوگرایانه‌ای از اسلام پرداخته است. او در این کتاب، مسائل بنیادینی چون حقوق بشر، برابری، آزادی، اخلاق و عدالت اجتماعی را با بهره‌گیری از بافت وحی و روح قرآن مطرح کرده و بدین‌ترتیب چارچوب فکری نوینی را ارائه می‌دهد.

اهمیت ترجمه‌ی این کتاب، افزون بر نثر منسجم و مفاهیم نوگرایانه، به این دلیل است که فضل الرحمن، فراتر از یک مورخ، به تحلیل عمیق وضعیت اسلام در جوامع مختلف اسلامی پرداخته و تحولات علمی این جوامع را از منظر فلسفی-تاریخی بررسی کرده است. او در این کتاب، اندیشه‌های مصلحانی چون سید احمدخان، شبلی نعمانی، محمد عبده، محمد اقبال و ابوالاعلی مودودی را به دقت تحلیل و نقد کرده و بدین‌ترتیب، رویکرد خود را به مخاطبان معرفی کرده است. فضل الرحمن همچنین نگاهی انتقادی به نظام آموزشی سنتی و نقش حوزه‌های علمیه و روحانیت در ایران شیعی انداخته است.

این کتابْ مسئله‌ی تقابل سنت و مدرنیسم را مطرح می‌کند و بازنگری بنیادینی را در دیدگاه سنتی به اسلام پیشنهاد می‌دهد. نویسنده موضوعاتی نظیر شکل‌گیری تدریجی فرهنگ و تمدن اسلامی، تأثیرات تمدن غرب بر جوامع اسلامی و چالش‌های جامعه‌ی اسلامی در مواجهه با علم و تفکر مدرن را مورد توجه قرار داده است.

مقدمه‌ی این کتاب، یکی از بخش‌های برجسته‌ی آن به شمار می‌آید. فضل الرحمن در این مقدمه، نظریه‌ی هرمنوتیکی خود با عنوان «نظریه‌ی دو حرکتی» را که برای تفسیر قرآن در دنیای معاصر ارائه کرده، شرح می‌دهد.

کتاب مضامین اصلی قرآن

کتاب دیگر او، «مضامین اصلی قرآن» است که فاطمه علاقه‌بندی آن را به فارسی برگردانده است و یکی از آثار مرجع و شناخته‌شده در حوزه‌ی قرآن‌پژوهی به شمار می‌رود. این کتاب که به زبان انگلیسی نوشته و منتشر شده، در محافل آکادمیک در داخل و به‌ویژه خارج از جهان اسلام، مورد استقبال گسترده‌ای قرار گرفته است. در بسیاری از پژوهش‌های اروپایی جدید، از جمله در «دائره‌المعارف قرآن» که توسط بریل منتشر شده، این کتابْ به‌عنوان نماینده‌ای از برداشت معاصر مسلمانان از مفاهیم قرآنی، مورد استناد قرار گرفته است.

این اثر فضل الرحمن با نگاهی دانشگاهی و آگاه از پژوهش‌های نوین درباره‌ی اسلام، چکیده‌ای از اساسی‌ترین مضامین قرآن را در اختیار علاقه‌مندان فارسی‌زبان قرار می‌دهد. این کتاب با تمرکزی ترکیبی، به بررسی مفاهیم بنیادین قرآن مانند خدا، انسان، طبیعت، نبوت و وحی، معاد، خیر و شر، و زندگی اجتماعی می‌پردازد. او آیات قرآن را به شیوه‌ای موضوعی دسته‌بندی کرده تا بتواند اصول و روش تفسیری خود را برای هر یک از این مفاهیم توضیح دهد.

فضل ‌الرحمن در این کتاب ویژگی‌های محققی نوگرا را به وضوح نشان می‌دهد. او نظام طبقاتی و روابط سنتی را چالش‌برانگیز می‌بیند، به پیشرفت علمی و رفاه اقتصادی توجه دارد و مفاهیمی از گذشته را که با روند ترقی هم‌خوانی ندارند، کنار می‌گذارد.