علی اکبر سعیدی سیرجانی

علی ‌اکبر سعیدی سیرجانی (Ali-Akbar Sa'idi Sirjani) نویسنده، پژوهشگر ادبی و همچنین از فعالان سیاسی معاصر بود. از این مؤلف و محقق برجسته، کتاب‌ها، ترجمه‌ها و تصحیحات ارزشمندی به‌جا مانده است که از میان آن‌ها می‌توان «ضحاک ماردوش»، «سیمای دو زن»، «آن روزها» و «شیرین‌سخنان گمنام» را نام برد.

بیوگرافی سعیدی سیرجانی

سعیدی سیرجانی مانند بسیاری از معاصرانش، زندگی پرفراز‌ونشیبی داشت. هرچند در این سال‌های پرفراز‌ونشیب از پا ننشست و آثار خواندنی و ارزشمندی را به ادیبان و دوستداران آثار ادبی پیشکش کرد. در این بخش، مروری کوتاه بر سال‌های زندگی این نویسنده و پژوهشگر خواهیم داشت.

تولد و تحصیل

سعیدی سیرجانی در ۲۰ آذر ۱۳۱۰ و در شهر سیرجان متولد شد. او از نوادگان میرزا سعید کلانتر، پایه‌‌گذار شهر سیرجان، بود. سعیدی سیرجانی تحصیلات ابتدای خود را در سیرجان به پایان رساند اما برای ادامه‌ی تحصیل به کرمان رفت تا در دانشسرای این شهر مشغول درس و یادگیری شود. او در سال ۱۳۳۰ وارد دانشگاه تهران شد و تحصیلات خود را در رشته‌ی فلسفه آغاز کرد.

آغاز مسیر علمی و ادبی

علی‌ اکبر سعیدی سیرجانی پس از اتمام دوره‌ی تحصیل خود، در سیرجان، بم و تهران به تدریس پرداخت. سپس با همراهی استاد محمد معین، مشغول تکمیل لغت‌نامه‌ی دهخدا شد. حوزه‌ی فعالیت ایشان در زمینه‌ی تدوین مدخل برای واژگان بخش حرف میم بوده است. فعالیت‌های سعید سیرجانی در لغت‌نامه‌ی دهخدا از سال ۱۳۴۴ شروع شد و تا ۱۳۵۷ ادامه داشت.

شعرسرایی سعیدی سیرجانی

سعیدی سیرجانی در کنار فعالیت‌های پژوهشی، گاهی دست‌به‌قلم می‌شد و شعر می‌سرود. کتاب‌های «افسانه‌ها»، «آخرین شراره‌ها»، «سوز و ‌گذاز» و «خاکستر» دربردارنده‌ی برخی از سروده‌های این شاعر معاصرند.

در مسیر تألیف و تصحیح

سعیدی سیرجانی در حین همکاری با لغت‌نامه‌ی دهخدا و شعرسرایی، از ادبیات کهن فارسی نیز غافل نبود. تصحیح‌های ارزشمندی از این نوشته باقی مانده است که از میان آن‌ها می‌توان به تصحیح «بدایع‌الوقایع» از واصفی هروی، «تاریخ بیداری ایرانیان» نوشته‌ی ناظم‌الاسلام کرمانی، «لیلی و مجنون» سروده‌ی نظامی گنجوی و... اشاره کرد. او در سال ۱۳۵۶، کتاب «آشوب یادها» را منتشر کرد.

سعیدی سیرجانی در سال‌های پس از انقلاب

در این دوران نیز سعیدی سیرجانی بی‌وقفه به فعالیت و پژوهش ادبی مشغول بود. کتاب‌های «یادداشت‌های عینی»، «وقایع اتفاقیه» و «شیخ صنعان» از دستاوردهای همین دوران محسوب می‌شوند. این نویسنده در کنار فعالیت‌های علمی و ادبی، با انتشار کتاب‌های «ضحاک ماردوش»، «در آستین مرقع»، «ای کوته‌آستینان» و «بیچاره اسفندیار» به انتقادات اجتماعی و و فعالیت‌های سیاسی پرداخت.

سفر به آمریکا و آغاز همکاری با ایرانیکا

در سال ۱۳۶۷، سعیدی سیرجانی به دعوت دانشگاه کلمبیا راهی آمریکا شد و به تدریس زبان و ادبیات فارسی در این دانشگاه پرداخت. در همین زمان بود که همکاری خود را با دانش‌نامه‌ی ایرانیکا آغاز کرد و مشغول نگارش و پژوهش برای این دانش‌نامه شد.

سعیدی سیرجانی در نقطه‌ی پایان

علی ‌اکبر سعیدی سیرجانی سرانجام در ششم آذر ۱۳۷۳، بعد از سال‌ها تألیف، پژوهش، سرایش و تدریس، هنگامی که ۶۲ سال داشت در زندان درگذشت و در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.

دوره‌های نویسندگی سعیدی سیرجانی

به اعتقاد جلال متینی، نویسنده و پژوهشگر معاصر، همه‌ی آثار سیرجانی در سه دسته قرار می‌‌گیرند. این دوره‌های سه‌گانه و بازه‌ی زمانی آن‌ها را در ادامه نشان داده‌ایم.

دوره‌ی اول (۱۳۲۸ تا ۱۳۴۵): سعیدی سیرجانی در این دوران، شاعر و هنرمندی است که به چاپ مجموعه اشعار و داستان‌های خود می‌پردازد.

دوره‌ی دوم (۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶): این دوره بیشتر با فعالیت علمی، مانند مدخل‌نویسی برای لغت‌نامه‌ی دهخدا یا چاپ تصحیح‌ها همراه است. سعیدی سیرجانی در دوره‌ی دوم نویسندگی خود بیشتر متوجه ادبیات کهن فارسی است.

دوره‌ی سوم (۱۳۵۸ تا ۱۳۷۲): در طول دوره‌ی سوم، سعیدی سیرجانی چهره‌ی جدیدی را از خود به نمایش می‌گذارد. جنبه‌های سیاسی و اجتماعی شخصیت او در این دوران جلوه‌ی بیشتری به خود می‌‌گیرند. به‌طوری‌که در این دوره، سعیدی سیرجانی را بیشتر باید یک مبارز سیاسی و اجتماعی بدانیم تا ادیب و پژوهشگر ادبی.

آشنایی با آثار سعیدی سیرجانی

در بخش‌های قبل به‌طور کلی با برخی از آثار سعیدی سیرجانی آشنا شدید. در این بخش، تعدادی از آثار شاخص این نویسنده را بیشتر معرفی می‌‌کنیم و چند‌و‌چون آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

کتاب «سیمای دو زن»

کمتر فارسی‌زبانی ممکن است تابه‌حال داستا‌ن‌های «لیلی و مجنون» یا «شیرین و خسرو» را نخوانده و نشنیده باشد. ماجرای عاشقانه این شخصیت‌ها بخش قابل‌توجهی از ادبیات کلاسیک فارسی را به خود اختصاص داده است. سعیدی سیرجانی در کتاب سیمای دو زن در تلاش بوده تا تحلیل تازه‌ای از شخصیت‌های این عاشق‌و‌معشوق‌ها ارائه کند. به سخن دیگر، کتاب سیمای دو زن حاصل نگاه مدرن نویسنده به دو داستان عاشقانه ادبیات کهن است و از این جهت در نوع خود، نوعی سنت شکنی محسوب می‌شود.

نویسنده در بخش‌های سه‌گانه این کتاب، دو‌به‌دو لیلی و شیرین، همین‌طور مجنون و خسرو را با هم مقایسه می‌‌کند و تصویری کلی از زمانه و جامعه‌ی آن‌ها نشان می‌دهد.

کتاب «ضحاک ماردوش»

همه‌ی ما دست‌کم یک‌بار ماجرای ضحاک و ستم‌های او را خوانده یا شنیده‌ایم. داستان ضحاک و ستم‌هایی که بر مردم ایران روا می داشت از بخش‌های خواندنی شاهنامه فردوسی به شمار می‌آید. سعیدی سیرجانی در کتاب «ضحاک ماردوش» مخاطبان خود را با جنبه‌های اسطوره‌شناختی این داستان آشنا می‌کند. علاوه‌بر‌این، داستان ضحاک را در شاهنامه با سایر آثار فاخر ادبی مقایسه کرده و از این طریق، جایگاه ادبی این داستان را بیش‌از‌پیش برای مخاطبان روشن می‌کند.

کتاب «بیچاره اسفندیار»

سعیدی سیرجانی در این کتاب نیز به سراغ شاهنامه‌ی فردوسی رفته است. در کتاب «بیچاره اسفندیار» ماجرای به‌قدرت‌رسیدن گشتاسپ و اقدامات او، به‌ويژه در مواجهه با پسرش، اسفندیار، روایت شده است. خواندن این کتاب دقیق و تحلیلی‌های نقادانه‌ی نویسنده موجب می‌شود تا مخاطبان به نگاه تازه‌ای در مورد گشتاسپ، اسفندیار و حتی شاهنامه‌ی فردوسی برسند.

کتاب «وقایع اتفاقیه»

این کتاب در دسته‌ی آثار تاریخی قرار می‌گیرد و در واقع، مجموعه‌ای از یادداشت‌های یکی از عاملان اطلاعاتی انگلستان برای سفارت این کشور است. سعیدی سیرجانی این یادداشت‌ها را که همگی مربوط به سال‌های قبل از مشروطه هستند (۱۲۹۱ تا ۱۳۲۱ قمری)، در کتاب وقایع اتفاقیه گردآوری کرده است.

نویسنده‌ی یادداشت‌ها که هرگز در متن کتاب نامش فاش نمی‌شود، قصد داشته با ارسال این گزارش‌ها مقامات کشور خود را از اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی ایران آگاه کند. اکنون و پس از گذشت سال‌ها از آن دوران، خوانندگان فارسی‌زبان می‌توانند با مطالعه‌ی این کتاب، به تصویری دقیق از اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در سال‌های پیش از مشروطه دست پیدا کنند.

مجموعه اشعار «زیر خاکستر»

سعیدی سیرجانی در کنار فعالیت‌های پژوهشی به سرودن شعر نیز می‌پرداخت. کتاب «زیر خاکستر» مجموعه‌ای از اشعار خواندنی او را در بر دارد. حبیب یغمایی، شاعر، پژوهشگر و روزنامه‌نگار معاصر، معتقد بود که سروده‌های این کتاب به لحاظ مضمون در ادبیات فارسی نظیر ندارند. توصیفات مبتکرانه سعیدی سیرجانی و موضوعات نابی که برای سرودن شعرهای این کتاب انتخاب کرده، درخور توجه است.

ترجمه‌ی «آن روزها»

کتاب «آن روزها» که با نام اصلی «الأیّام» و به قلم طٰه حسین منتشر شده است، در حقیقت اتوبیوگرافی و زندگینامه‌ی این ادیب مصری است. فارسی‌زبانان به کمک ترجمه‌ی روانی سعیدی سیرجانی از این کتاب به دست داده است، می‌توانند سرگذشت طٰه حسین را از زبان خودش بخوانند.

تصحیح کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان»

کتاب تاریخ بیداری ایرانیان را ناظم‌الاطباء کرمانی در مورد جریان مشروطیت و وقایع آن در ایران نوشته است. بخش عمده‌ای از این کتاب در واقع، خاطرات روزانه‌ی ناظم‌الاطباء از سال ۱۳۲۲ تا ۱۳۲۷ قمری است. جالب آنکه نویسنده در این کتاب، نظر شخصی خود را در مورد خلق‌و‌خوی شاهان قاجاری نیز بیان کرده است و از این جهت، دید تازه‌ای در مورد شاهان ایرانی به مخاطبان خود می‌دهد. کتاب تاریخ بیداری ایرانیان را سعیدی سیرجانی تصحیح کرده و با نثری روان به چاپ رسانده است.

کتاب منظوم «افسانه‌ها»

سعیدی سیرجانی در کتاب «افسانه‌ها»، داستان منظومی را روایت می‌کند که بخش اصلی آن حول محور «شیخ ریا» می‌چرخد. سعیدی سیرجانی در این اثر به مبارزه با ریا و فساد اجتماعی زمانه‌ی خود برخاسته و زبان به انتقاد از آن گشوده است.

کتاب «ای کوته آستینان»

این کتاب شاید جنجالی‌ترین و انتقادی‌ترین اثر سعیدی سیرجانی باشد. مبنای کتاب ای کوته آستینان یک قصه‌ی واقعی است در مورد ماجرایی که در روستای محل زندگی سعیدی سیرجانی رخ داده است. ماجرای کتاب به امامزاده‌ای در آن روستا برمی‌گردد که کم‌کم به بهانه‌ای برای خرافه‌پرستی مردم تبدیل می‌شود. نویسنده در این اثر خود با صراحت از رواج خرافات در میان عموم مردم سخن می‌گوید و ریشه‌های آن را در قالب روایتی خواندنی به مخاطبان نشان می‌دهد. علی‌ اکبر سعیدی سیرجانی با نگارش این اثر قصد داشته تا گوشه‌ای از باورهای بی‌پایه‌و‌اساس اجتماعی را بی‌پرده به مخاطبان خود نشان بدهد و از این طریق، به رواج آگاهی اجتماعی در ایران کمک کند.