باقر مومنی
زندگینامه و معرفی کتاب‌های باقر مومنی
باقر مؤمنی (Bagher Momeni) مترجم، نویسنده، تاریخ‌نگار و پژوهشگر ایرانی، از چهره‌های برجسته در حوزه‌ی تاریخ و اندیشه‌های سیاسی بود. او با تألیف و ترجمه‌ی آثار در زمینه‌ی تاریخ ایران و جنبش‌های اجتماعی شناخته می‌شود. مؤمنی در تحلیل‌هایش به بررسی نقش روشنفکران و جنبش‌های ترقی‌خواهانه پرداخت. آثار او بازتابی از دیدگاه‌های نقادانه‌اش نسبت به تحولات سیاسی و اجتماعی ایران است و همچنان مورد توجه پژوهشگران قرار دارد.
بیوگرافی باقر مؤمنی
ردپای سیاست را می‌توان در جای‌جای زندگی باقر مؤمنی دید؛ به نظر می‌رسد هیچ لحظه‌ای از زندگی‌اش نبوده که از مسائل سیاسی خالی باشد؛ او متولد ۱۳۰۵ در کرمانشاه است و پدرش تاریخ تولد قمری او را در صفحه‌ی آخر مفاتیحی نوشته بود که آن هم به فراموشی سپرده شد و این دلیلی شد تا مؤمنی، خود، روز تولدش را انتخاب کند، او یکم مه، روز جهانی کارگر را روز تولد خود نامید.
تحصیل و فعالیت‌های سیاسی
باقر مؤمنی یکی از جوانانی است که هم‌سو با اتفاقات سیاسی کشور، زندگی خود را پیش برده است؛ سال‌های پایانی دبیرستان او، هم‌زمان بود با دهه‌ی ۲۰ شمسی که در رشته‌ی ادبی در کرمانشاه تحصیل می‌کرد و از همان روزها فعالیت‌های سیاسی خود را آغاز کرد. او همراه چند فرد دیگر دفتر حزب «پیکار» را راه‌اندازی کردند. در آن سال‌ها، کرمانشاه تحت اشغال نیروهای بریتانیایی بود و این حزب تمایلات ضد انگلیسی، با گرایشات ناسیونالیستی داشت.
پس از اتمام دوره‌ی مدرسه، باقری برای تحصیل در رشته‌ی حقوق، به دانشگاه تهران آمد و فعالیت‌های سیاسی را جدی‌تر دنبال کرد؛ او در سال ۱۳۲۴، درحالی‌که تنها یک سال از دانشجو شدنش می‌گذشت، وارد حزب توده شد و همچنین به‌عنوان مسئول شورای ایالتی اتحادیه‌ی کارگران انتخاب شد.
پس از غیرقانونی اعلام‌شدن فعالیت‌های حزب توده به دلیل ترور ناکام محمدرضا شاه، باقری همچنان به تحصیل ادامه داد و سپس به سربازی رفت، اما بلافاصله پس از این که در سال ۱۳۳۰ این دوره را به اتمام رساند، در سازماندهی اعتصابات کارگری فعالیت خود را آغاز کرد که با روی کار آمدن دولت مصدق هم‌زمان شد. او پس از کودتای ۲۸ مرداد زمانی را به طور مخفیانه زندگی کرد و همراه با ۶ نفر دیگر مسئول رسیدگی به حزب توده در داخل کشور شد تا این‌که در تاریخ ۱۰ آبان ۱۳۳۵ دستگیر و به ۱۸ ماه حبس محکوم شد. پس از آزادشدن از زندان به‌عنوان اندیکاتور در بانک سپه مشغول به کار شد و در این دوران از پایان‌نامه‌ی خود با عنوان «ایران در آستانه‌ی انقلاب مشروطیت» دفاع کرد و به ترجمه‌ی تاریخ قرون‌وسطی پرداخت.
پس از مدتی از بانک اخراج و راهی پاریس شد تا در دوره‌ی دکتری تحصیل کند؛ اما در سال ۱۳۴۸ مجدداً به ایران بازگشت و پس از ازدواجش با اکرم فهیمی (گرافیست)، انتشارات صدای معاصر را تأسیس کرد. او که هم‌زمان از کارکنان مؤسسه‌ی تحقیقات و برنامه‌ریزی علمی و آموزشی به‌حساب می‌آمد، در سال ۱۳۳۵ با دریافت بورسیه از این مؤسسه در دانشگاه سوربن ثبت‌نام کرد و نگارش رساله‌ی دکتری خود را با عنوان «مسئله‌ی ارضی و جنگ طبقاتی ایران» آغاز کرد که نگارش آن، دو سال به درازا کشید.
او پس از انقلاب اسلامی، مدتی، نشریه‌ی اندیشه را راه‌اندازی کرد و در سال ۱۳۶۰ برای همیشه به فرانسه مهاجرت کرد. او پس از مهاجرت طی سال‌های ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۴ به انتشار گاهنامه‌ی فرهنگ و هنر ایران پرداخت و پس از آن نیز به‌طورجدی نویسندگی را ادامه داد. در نهایت، باقر مؤمنی در ۲۸ آبان ۱۴۰۲، تمامی فعالیت‌ها و دغدغه‌های سیاسی خود را رها کرد و از دنیا رفت.
نگاهی به کتاب‌ها و آثار باقر مومنی
نامه‌ای که هرگز فرستاده نشد
این رمان طی سال‌های حاکمیت شوروی با قلم، والری اوسیپف نوشته شده است. روای داستان، زمین‌شناسی به نام، کنستانتین است که در سال‌های انقلاب بلشویکی شوروی به دستور مقامات همراه با دو دانشجو برای یافتن الماس به سیبری سفر کرده است و روایت روزهای رفته بر خود و گروهش را برای همسرش می‌‌نویسد. مخاطب، حین خواندن این رمان، با حس سوز سرما و مشاهده‌ی تپه‌های برفی، خود را در دل طبیعت سرد سیبری می‌یابد و با گروهی روبه‌رو می‌شود که برای حیات خود می‌جنگند. باقر مؤمنی مترجم کتاب و نشر توکا ناشر آن است.
قصه‌ی بزرگسالان
شهرت این اثر، وام‌دار نویسنده‌ی خود، میخائیل یوگرافوویچ سالتیکوف، طنزپرداز بزرگ روسی است که او را شبیه به گوگول می‌دانند؛ اما گورکی در این باره گفته است: « خنده‌ی او گوگول نیست. خنده‌ای بسیار صادقانه‌تر و بسیار عمیق و نیرومند است». در زمان تولد او، فئودالیسم روبه‌زوال و سرمایه‌داری در شرف تکوین و تشکیل بود. سالتیکوف که خود را با نام مستعار «شچدرین» می‌نامید، آثارش را زندگی‌نامه‌ی خود می‌دانست. او که بیست سال لباس مأموران دولتی را به تن داشت، به افشاگر بزرگ ماشین بوروکراتیک امپراتوری روسیه تبدیل شد. طنز او اندوه فقدان حقیقت، آزادی و عدالت را در خواننده برمی‌انگیزد و هیچ‌گاه آرمان‌ها در آثار او به تحقق نمی‌پیوندند، بنابراین، کمدی او با درد توأم می‌شود و طنز به تراژدی تبدیل می‌شود. این اثر مجموعه داستان‌هایی از این نویسنده است که باقر مؤمنی آن‌ها را ترجمه کرده است.
نامه‌های سرگرد وکیلی
همان‌طور که از عنوان کتاب پیداست، این اثر شامل مجموعه‌ای از نامه‌هایی است که سرگرد جعفر وکیلی، عضو حزب توده، در دوران بازداشت خود برای همسرش، توران میرهادی، نوشته است. او در اردیبهشت ۱۳۳۳ دستگیر شد و پس از یک ماه و نیم حبس، تیرباران گردید. در این مدت، نامه‌هایش را به‌صورت مخفیانه به دست همسرش می‌رساند. توران میرهادی نیز در مقدمه‌ی چاپ نخست کتاب که مدتی پس از انقلاب اسلامی منتشر شد، چنین نوشته است: «پس از گذشت بیست و پنج سال، اینک می‌توانم این نامه‌ها را که اولینشان از زیر نگاه تیز و مظنون گروهبان ساقی کشف نشده، رد شد و آخرینشان در لابه‌لای درز پیراهن او، دو روز قبل از اعدام، به دستم رسید به چاپ برسانم». باقر مؤمنی، گردآورنده و منتشر کننده‌ی این اثر است.
رو در رو
باقر مؤمنی در این کتاب چهار عنوان نقد ادبی با عناوین، میرزای علوی، نغمه‌ی مخالف در ساز دیگر، دریچه‌ی تازه‌ای به‌سوی روستا و از تاریخ باستان تا هنر معاصر منتشر کرده است. در مقاله‌ی نخست به نقد و بررسی آثار بزرگ علوی میپردازد و او را بزرگ‌ترین رمان‌نویس ایران می‌نامد؛ مقاله‌ی دوم درباره‌ی جعفر کوش‌آبادی، شاعر، است. «ادبیات روستایی ایران» موضوع مقاله‌ی سوم است. باقری، این اثر را با متن یکی از مصاحبه‌های خود به پایان می‌رساند.
سیمای روستای ایران
نویسنده این اثر را با نام مستعار، بیژن پارسا، منتشر کرده است و مشکلات روستا در ایران را از ابعاد مختلفی مورد نقد و بررسی قرار داده است. موضوع نخست، اصلاحات ارضی و تراکتور موضوع دیگر او در این اثر است؛ گسترش تولید کارخانه‌ی تراکتورسازی و صدور تراکتور، تغییر در تعادل جمعیت شهر و روستا، شرکا و تولیدکنندگان بزرگ کشاورزی از موضوعاتی است که در بخش تراکتور به آن پرداخته است. سازمان‌های اداری ده، عنوان بخش دیگر است، اموری که این سازمان به آن میپردازد، به روابط میان‌فردی روستاییان ازیک‌طرف و روابط میان ده و ارباب مربوط می‌شود که گاه جنبه‌ی اجتماعی و گاهی جنبه‌ی اقتصادی دارند. در پایان نیز موارد مختلفی مانند روستانشینان، واحد اجتماعی تولید (کشاورزی) و… را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد.
پنج لول روسی
شیوه‌های مبارزه در دوران مشروطه، موضوع اصلی این کتاب است. باقری در ابتدا، موضوع مهاجرت را به‌عنوان یکی از شیوه‌های مبارزه بررسی می‌کند و سپس به شخصیت‌های مبارز مشروطیت، همچون میرزا رضا کرمانی و یارمحمد، از مبارزان کرمانشاهی میپردازد.
کتاب احمد
نام دیگر این کتاب، سفینه طالبی است و نویسنده، میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی، آن را با الهام از رساله‌ی امیل از روسو نوشته است. احمد، فرزندی خیالی در این اثر است که طالبوف به‌عنوان پدر، درباره‌ی موضوعات فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و... با او صحبت می‌کند. این کتاب را یکی از نخستین کتاب‌های تربیتی برای نوجوانان در ایران می‌دانند که در سال ۱۳۰۷ هجری قمری نوشته شده است. این اثر تاکنون توسط افراد مختلفی گردآوری شده است؛ اما باقر مؤمنی در این اثر، به گردآوری و انتخاب سه جلد این کتاب و چهار کتاب دیگر طالبوف پرداخته است.
رساله‌ی یک کلمه
نویسنده‌ی این رساله، میرزا یوسف مستشارالدوله است و نگارش آن از نخستین روزهای سال ۱۲۸۵ هجری قمری آغاز شد و در بیستم ذی‌القعده‌الحرام ۱۲۸۷ در پاریس به اتمام رسید و مورد استقبال آزادی‌خواهان و ترقی‌طلبان قرار گرفت. به‌طورکلی این کتاب، تفسیری است از « اعلامیه‌ی حقوق بشر و اتباع کشور» که در ۲۶ اوت ۱۷۸۹، در روزهای پر تلاطم انقلاب کبیر فرانسه به تصویب مجلس مؤسسان رسیده است و به قول آخوندزاده «جمیع آیات و احادیث را نیز به تقویت مدعای خود» به آن اضافه کرده است. یوسف مستشار این اثر را «روح‌الاسلام» می‌نامد و این‌چنین آن را توضیح می‌دهد: « به جمیع اسباب ترقی و سیویلیزاسیون از قرآن مجید و احادیث صحیح آیات و براهین پیدا کرده‌ام که دیگر نگویند فلان چیز مخالف آئین اسلام مانع ترقی. سیویلیزاسیون است». باقر مؤمنی گردآورنده‌ی اثر و مهری عنوان ناشر آن است.
ایران در آستانه‌ی انقلاب مشروطیت
این کتاب حاصل یکی از پژوهش‌های نویسنده است و به زمینه‌ها و دلایل وقوع انقلاب مشروطه در ایران میپردازد. او بیان می‌کند که جنبش مشروطیت ایران، انقلابی اجتماعی و حاصل مبارزه‌ی خونین طبقه‌ی متوسط و سرمایه‌داری شهری ایران، علیه فئودالیسم بود. این پژوهش در ادامه به تحلیل و بررسی ارتباط بین ایران و روسیه، ایران و انگلستان، جنبش‌های ملی در اروپا و شرق و وضع طبقاتی در ایران میپردازد.
ادبیات مشروطه
این کتاب، متن سخنرانی باقر مؤمنی، در ۲۴ آذر ۱۳۵۲ در آمفی‌تئاتر دانشکده‌ی فنی دانشگاه تهران با موضوع ادبیات دوران مشروطه است. او در این سخنرانی عنوان می‌کند که ادبیات یکی از ابزارهای زندگی انسان و سلاح‌های زندگی اوست. سپس بیان می‌کند که براثر ظهور طبقه‌ی بورژوا در جامعه، طبقه‌ی حاکم به تغییر آرایش در تمامی وجوه زندگی‌اش گرایش پیدا می‌کند که در شیوه‌ی لباس پوشیدن و حتی کتاب‌خواندن نیز نمایان می‌شود. در این دوره است که کتاب‌های زیادی از زبان‌های دیگر ترجمه می‌شود یا به شیوه‌ی نوین نوشته می‌شود، مانند کتاب‌های جام‌جم و خلسه، سفینه طالبی، سرگذشت ژیل بلاس و... .
پرونده‌ی پنجاه و سه نفر
در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۱۵، پلیس اهواز، به طور بسیار اتفاقی با پاکت پستی با نام محمد شورشیان در اداره‌ی پست روبه‌رو شد و ازآنجایی‌که این نام خانوادگی مرسومی در آن منطقه نبود به این پاکت مظنون شد؛ این نقطه‌ی شروع عملیات دستگیری ۵۳ نفری است که بعدها حزب توده را تأسیس کردند و در آن زمان عضو گروهی با فعالیت‌های سیاسی بودند. هرچند شورشیان در نخستین بازجویی‌ها مقاومت کرد، اما در نهایت اعترافات او باعث فاش‌شدن آدرس محل زندگی و در نهایت دستگیری اعضای گروه شد. بسیاری از افرادی که در این گروه فعالیت داشتند، به اقدامات بزرگ‌تری دست زدند و در تاریخ ثبت شدند. از این اعضا می‌توان به انور خامه‌ای، حسین کامبخش، یوسف افتخاری، دکتر مرتضی یزدی و... اشاره کرد. سردسته‌ی این گروه دکتر تقی ارانی بود که در زندان براثر بیماری از دنیا رفت. این کتاب به طور کامل به روایت و تحلیل و بررسی این اتفاق و شخصیت‌های برجسته‌ی آن پرداخته است. نویسنده این اثر را با نام معاصر حسین فرزانه در انتشارات نگاه منتشر کرده است.
