بریده‌هایی از کتاب تمثیلات اخلاقی - تربیتی؛ جلد دوم

اگر ماشین در وسط راه خاموش شود، خطری پیش نمی‌آید. ولی اگر هواپیما خاموش شود، سقوط آن حتمی است. احکام «سیر»، غیر از احکام «طیر» است و همیشه طیر پس از مقداری سیر انجام می‌گیرد؛ مانند هواپیما که بعد از پیمودن مسیری بر روی زمین، به پرواز درمی‌آید. علوم عادی جملگی سیر است، ولی عرفان پرواز است. ازاین‌رو صلاح نیست کسی که احتمال خاموش شدن دارد، پرواز کند.

هیچ وقت عقایدتان را از ارتکازات عرفی نگیرید؛ عقایدتان را از اشعار نگیرید؛ اینها متشابهات است. عقایدتان را از محکمات بگیرید.

همان‌طور که نفس به انسان خدعه می‌زند، انسان نیز باید او را مثل بچه، کمی بازی بدهد تا تلخ و سرد نشود و این راه طی شود. وقتی‌که می‌خواهید کودکتان را دو کیلومتر راه ببرید، اگر از ابتدا به او بگویید که دو کیلومتر راه در پیش است، یا نمی‌آید یا می‌گوید بغلم کن. اما برای اینکه این راه طی شود به او می‌گویید: «الان می‌رسیم؛ چیزی نمانده». او را مشغول می‌کنید تا یادش برود که راه دور است؛ اما منظورتان این است که راه طی شود. نفس هم باید این راه را طی کند. اگر از اول به او تلخ و سخت بگیرید، نمی‌آید؛ اما اگر اول کار کمی سهل بگیرید، درست می‌شود.

پیلهٔ کِرم ابریشم: کرم ابریشم پس از آنکه داخل پیله رفت، بال درمی‌آورد و دست و پا پیدا می‌کند. تا کرم بود، نه دست و پایی داشت و نه بالی؛ غذای او هم برگ توت بود. مدتی در پیله فرو می‌رود و پس از آن چشمش چشم دیگری می‌شود، گوشش گوش دیگری می‌شود و دست پیدا می‌کند؛ دستی دیگر. مؤمن وقتی‌که در پیلهٔ خود می‌رود و مدتی منزوی می‌شود و در خود فرو می‌رود، چشمش چشمی دیگر می‌شود، گوشش گوشی دیگر، دلش دلی دیگر، و خوراکش خوراکی دیگر می‌شود، و آن‌وقت به پرواز درمی‌آید.

شیطان وقتی‌که می‌خواهد کسی را در گرداب تهمتی بیندازد، یکی دو سال یا بیشتر روی او کار می‌کند؛ به‌این‌ترتیب که همواره به او تلقین و تزریق می‌کند که حدس تو قوی است؛ تو می‌توانی با نگاه و از روی قیافه، خائن را از خادم تشخیص دهی! می‌توانی از وضع ظاهر بفهمی که چه کسی راست می‌گوید و چه کسی دروغ! ممکن است که چند مورد از این حدس‌ها نیز برای اطمینان شما درست دربیاید. شیطان از این چند مورد، فیلم تهیه می‌کند و به‌طور مرتب در حافظهٔ شما به نمایش می‌گذارد. اشکال بزرگ کار زمانی است که شیطان دفتردار و مسئول حافظهٔ انسان شود. آن‌وقت به‌گونه‌ای در درون انسان نفوذ می‌کند که انسان به او اعتماد کند

مرحوم شهید مطهری نیز علت فوق‌العادگی‌اش همین بود. مثلاً وقتی شنید «ان الحیاه عقیده و جهاد» گفت سند و آدرس این روایت کجاست؟ هیچ‌کس نتوانست پیدایش کند و معلوم شد که روایت جعلی است

حوادث زندگی هم محکم و متشابه دارد. پیشامدهایی که برای انسان به وجود می‌آیند؛ تصمیماتی که می‌خواهد بگیرد، همگی محکم و متشابه دارد.

بوی عالم حقیقت زکام: انسان وقتی‌که زکام می‌شود، دیگر هیچ بویی را احساس نمی‌کند. محبت دنیا برای انسان زکامی می‌آورد که بوی عالم حقیقت را استشمام نمی‌کند. آن‌وقت فکر می‌کند که آن عالَم بو ندارد.

علی (ع) می‌گوید هر کس از این چهار مطلب اجتناب بکند «فَهُوَ خَلِیقٌ بِأَنْ لاَ ینْزِلَ بِهِ مَکرُوهٌ أَبَداً» سزاوار است که چیز ناپسندی برایش پیش نیاید. خیلی حرف است. «لاَ ینْزِلَ بِهِ مَکرُوهٌ» یعنی ناپسندها از اینجا می‌شود. بعد می‌فرماید: «اَلْعَجَلَةُ وَ اَللَّجَاجَةُ وَ اَلْعُجْبُ وَ اَلتَّوَانِی». اصلاً ترتیب این چهار مورد که فرموده‌اند هم عجیب است.

علی (ع) می‌گوید هر کس از این چهار مطلب اجتناب بکند «فَهُوَ خَلِیقٌ بِأَنْ لاَ ینْزِلَ بِهِ مَکرُوهٌ أَبَداً» سزاوار است که چیز ناپسندی برایش پیش نیاید. خیلی حرف است. «لاَ ینْزِلَ بِهِ مَکرُوهٌ» یعنی ناپسندها از اینجا می‌شود. بعد می‌فرماید: «اَلْعَجَلَةُ وَ اَللَّجَاجَةُ وَ اَلْعُجْبُ وَ اَلتَّوَانِی».

پدر اگر خوش‌اخلاق، باتحمل و باحوصله باشد، بچه باشخصیت می‌شود. حوصلهٔ پدر حوضی است که بچه در آن رشد می‌کند. بچه مثل ماهی است و حوصلهٔ پدر مثل حوض. آن پدری که حوصله‌اش زیاد است، مثل دریاچه است، و فرزندش تا حد ماهی‌های دریاچه رشد می‌کند و بزرگ می‌شود. پدری که از این‌هم باحوصله‌تر است، مثل دریاست و فرزندش تا حد ماهی‌های دریا و به‌اندازهٔ نهنگ قدرت و جرئت پیدا می‌کند.

آنچه را که شما در زندگیتان به فقر و نداری تعبیر می‌کنید نیز دقیقاً شبیه همان یک خانهٔ خالی است که موجب حرکت، رشد و ارتقای انسان می‌شود.

درحقیقت دل انسان همچون ماهی آب است؛ ماهی آبِ محبت خداست؛ ماهی دریای ذکر خداست، و اگر دلی را از دریای ذکر خدا بیرون بکشند، مانند ماهیِ از آب بیرون‌کشیده‌شده، آن‌قدر دست‌وپا می‌زند تا بمیرد.

قلب انسان نیز در عشق به خدا زنده است و حیات دارد. همان‌طوری که اگر ماهی را از آب بیرون بکشند می‌میرد، قلب انسان را هم اگر از علاقه به یاد خدا بیرون بکشند، می‌میرد، و دیگر آن قلب، قلب نیست؛ انسان به‌ظاهر زنده است