بریده‌هایی از کتاب فرهنگ و تمدن اسلامی

اصل كلمه علم، بجز مشتقات آن، حدود هشتاد بار در قرآن كريم در مواضع مختلف به كار رفته است و اگرچه كلمه عقل در قرآن نيامده، تركيب «اولی الالباب» را كه به معنای خردمندان است می توان در قرآن يافت. همچنين، واژگانی چون حكمت، برهان، فكر و فقه بارها در قرآن به كار رفته اند. خداوند مؤمنان را از اينكه بر اساس تقليد كوركورانه به او ايمان آورند نهی فرموده و حتی در يكی از آيات (روم، ۵۶) علم و ايمان را در كنار هم قرار داده است. افزون بر اين، به كليات اكتفا نشده و در زمينه دانش اندوزی آيات بسياری وجود دارند، ازجمله آل عمران، آيه ۱۹۰; انعام، آيه ۹۷، يونس، آيه ۵. حتی در آن دسته از آيات قرآن كريم كه به نقل سرگذشتها اختصاص دارد، و هدف آن عبرت آموزی است، می توان آشكارا موضوعات تاريخی و تشويق به تاريخ نگاری و مشاهده آثار تاريخی و روحيه واقع نگری را ديد

اين تأكيد پيامبر اسلام كه دانش آموختن بر هر زن و مرد مسلمان واجب و فريضه است، يا ساعتی انديشيدن از عبادت يك ساله نيكوتر است، نمونه هايی از تأكيد بر دانش اندوزی در اسلام است. در دوره حيات ائمه، بهويژه از دوره امام جعفر صادق (عليه السلام) كه دانش و دانش آموزی رونق تمام داشت، آن حضرت ياران خويش را به دانش اندوزی تشويق می فرمودند. اينكه در روز قيامت قلم دانشمندان بر خون شهيدان سنگينی خواهد كرد، نمونه ای از اين تشويقهاست. البته بايد اين نكته را نيز در نظر گرفت كه دانش آموزی در اسلام شرايطی دارد; اسلام ميان علم و اخلاق فاصله ای نمی بيند و همواره بر پيوستگی اين دو تأكيد ورزيده است. در اسلام، دانشمند صاحب مسئوليت است و دانشمند بی اخلاق جز به گمراهی هدايت نمی كند. اين موضوع خود از امتيازهای اسلام است كه در زمينه آموزش و پرورش مكتبی خاص دارد.

فرهنگ غالب در آن عهد شفاهی بوده است. در مورد ديگر بخشهای شبه جزيره نيز سنگ نوشته ای از حجاز به دست آمده كه مربوط به دوران كهن در اين منطقه است و دانشمندان به اين نتيجه رسيده اند كه خط رايج در آن ناحيه گونه ای از خط نَبَطی بوده است. وجود پاره ای از لغات خاص كتابت در قرآن نشان می دهد كه هم زمان با ظهور اسلام اعراب تصوری از گونه های كتابت داشته اند، از جمله اين موارد لفظ كتاب است كه البته روشن نيست كه مقصود همان چيزی باشد كه ما بدان كتاب اطلاق می كنيم، ولی به هر حال، اشاره ای است به نوشته و اثر مكتوب. واژه صحيفه نيز كه به صورت جمع، يعنی صُحُف، در قرآن به كار رفته يقيناً مقصود از آن اثر مكتوب بوده است. اصرار بر كتابت قرآن كريم نيز با وجود ميلی كه اعراب به حفظ و از بَر كردن داشتند خود نكته ای سخت جالب و مهم است و نشان می دهد، از همان روزهای نخست، مسلمانان می دانسته اند كه در آيات اين كتاب آسمانی نبايد كلمه ای تغيير يا تبديل يابد.

انجام رصدهای پياپی برای تهيه زيجها همچنين باعث دست يافتن ستاره شناسان اسلامی به مفهوم نجومی «تقديم اعتدالين»، يعنی افزايش طول دايرة البروجی ستارگان بر اثر حركت گردنايی زمين در طول ساليان به اندازه ۵۰ ثانيه قوسی در هر سال بود. ستاره شناسان اسلامی به تدريج متوجه تفاوت مختصات دايرة البروجی ستارگان در زمان رصد خود نسبت به داده هايی كه بطلميوس در همين زمينه در كتاب مجسطی ذكر كرده بود شدند و تقريباً همه آنها مقدار اختلاف تقديم اعتدالين را در زيجهای خود ذكر كرده اند. يكی از مهم ترين اين كوششها را جابربن عبدالله بتّانی انجام داد كه مقدار تقديم اعتدالين را ۵۰.۲ ثانيه قوسی به دست آورد.

اينجا خواجه نصيرالدين طوسی به عنوان شارح مجسطی ايرادی مهم بر نظريه زمينْ مركزی بطلميوس وارد كرد، و آن موضوع ترتيب چرخش ستارگان به دور زمين بر خلاف نظر بطلميوس است. اين ترديد را طوسی در شرقی ترين قلمرو عالم اسلام، و هم زمان با او، بطروجی اشبيلی، ستاره شناس مسلمان اندلسی، در غربی ترين نقطه همين تمدن، يعنی در اسپانيای اسلامی، مطرح كردند.

عمر خيام، ازجمله كسانی بود كه به فراگيری علوم يونانی اهتمام داشت. انديشه های خيام نزديك به انديشه های اخوان الصفا و طرز بيان او با طرز بيان آنان يكسان است. خيام بهوجود خداوندی معتقد است كه خير مطلق است و عقاب و عذاب از او صادر نمی شود.

گسترش سرزمينهای اسلامی و آشنا شدن مسلمانان با روشهای اقتصادی ديگر، ازجمله انواع روشهای بهره برداری از زمين، به مرور ايام وظايف ديوان خراج نيز گسترده تر و، در عين حال، پيچيده تر می شد. در دوره ای از زمان، محاسبه عايدات عمومی كشور، تنظيم و برآورد هزينه ها و نظارت بر خرج آنها، فهرست برداری از اموال افراد سرشناس بهويژه سلاطين و حاكمان، و نيز اعزام افراد به نقاط مختلف كشور برای گردآوری ماليات، از وظايف ديوان خراج به حساب می آمد

همچنين، برای احراز رتبه محتسب، يعنی به دست گرفتن مقام اجرای حِسبه، شرايط خاصی وضع شد و البته بحثهای فقهی عميقی نيز برای تبيين اين شرايط، چه بين علمای شيعه و چه بين علمای اهل سنت، در گرفت. به طور كلی، اين شرايط را می توان به سه دسته ۱. عادل بودن; ۲. رسيدن به درجه اجتهاد; ۳. مرد بودن، تقسيم كرد.

به سال ۶۹ ق، در بيت المقدس به امر عبدالمك بن مروان در بخش شمالی مسجدالاقصی و برفراز صخره، گنبدی با شكوه به نام قبة الصخره ساخته شد كه با گنبد كليسای مزار عيسی (عليه السلام)برابری می كرد

دورانت بر آن است كه مردمانِ هر تمدنی بر اساس رشد عقلی پس از مدتی به جای توحيد و پرستش مبادی معنوی، به ستايش عقل

حدود سال ۶۱۰ م، دين اسلام با دعوت پيامبر اسلام (صلی الله عليه وآله) در مكه پای به عرصه وجود نهاد. اساس تاريخی ـ مفهومی دين اسلام را از اين زمان می توان به دو مرحله تقسيم كرد: مرحله دعوت و مرحله هجرت پيامبر (صلی الله عليه وآله) به يثرب و تشكيل حكومت اسلامی.

هم جواری اسلام با تمدنهای آن روز، يعنی ايران، روم و مصر، زمينه ارتباط با اين حوزه های تمدنی را فراهم آورد