بریده‌هایی از کتاب زندانیان جغرافیا

روسیه از وضعیت نامساعد جغرافیایی رنج می‌برد و صرفاً به علت وجود نفت و گاز است که به یک قدرت ضعیف‌تر تبدیل نشده. جای تعجب ندارد که پتر کبیر در سال ۱۷۲۵ به نوادگان خود توصیه کرد «تا جایی که ممکن است به قسطنطنیه و هند نزدیک شوید. هر که بر این سرزمین‌ها حکم براند، حاکم حقیقی جهان خواهد بود. در نتیجه، جنگ‌های ادامه‌دار را نه فقط در ترکیه (کنونی)، بلکه در ایران نیز ترغیب می‌کنم... تا خلیج فارس نفوذ کنید، تا هند پیش بروید».

به این فهرست، باید کشورهای گرجستان، اوکراین و مولداوی را اضافه کرد که همهٔ آن‌ها مایلند به هر دو سازمان ملحق شوند، اما به دلیل نزدیکی جغرافیایی به روسیه و استقرار نیروهای روس یا شبه‌نظامیان طرفدار روسیه در خاک آن‌ها، از این اتحادیه‌ها دور مانده‌اند. عضویت هر یک از این سه کشور در ناتو می‌تواند جرقهٔ جنگ را بزند.

در جوامع فقیرنشین که نهادهای پاسخگو محدود هستند، قدرت به دست تشکیلاتی چون «شبه‌نظامیان» و «احزاب سیاسی» می‌افتد. هنگامی که آن‌ها در حال مبارزه برای قدرت هستند، گاهی اوقات مورد تشویق حامیان بی‌تجربهٔ غربی قرار می‌گیرند و در این میان بسیاری از مردم بی‌گناه هم کشته می‌شوند. این‌طور به نظر می‌رسد که در سال‌های آینده در لیبی، سوریه، یمن، عراق و احتمالاً سایر کشورها وضعیت به همین منوال خواهد بود.

این تحولات، پس‌زمینهٔ رخدادهای شوک‌آور اوایل سال ۲۰۱۶ بود، یعنی زمانی که عربستان سعودی (کشوری با اکثریت سنی) ظرف یک روز ۴۷ زندانی را اعدام کرد که در میان آن‌ها یک روحانی برجستهٔ شیعه به نام شیخ نمر النمر نیز به چشم می‌خورد. این حرکتی حساب‌شده از سوی خاندان سلطنتی سنی حاکم بود تا به جهانیان، از جمله ایالات متحده نشان دهد که فارغ از توافق یا عدم توافق هسته‌ای، سعودی‌ها قصد دارند با ایران رودررو شوند. تظاهرات در جهان اسلام شیعه به راه افتاد، سفارت سعودی در تهران غارت و به آتش کشیده و روابط دیپلماتیک بین دو کشور قطع شد و فضا برای ادامهٔ جنگ مذهبی سنی‌شیعه نیز مهیا گشت.

من... شروع کردم به تصویرسازی از «کیم جونگ ایل» با این عبارت آغازین که «آه... رهبر عزیز» ولی واژه‌ها بر لبانم خشکیدند.» کریستوفر هیچنز، عشق، فقر و جنگ: سفرها و یادداشت‌ها

تاریخ به ما می‌گوید که روندها ممکن است فقط ظرف چند دهه تغییر کنند و جغرافیا به ما می‌گوید که اگر انسان‌ها بی‌وقفه در تلاش برای غلبه بر قوانین جغرافیا نباشند، این قوانین بر ما غلبه خواهند کرد.

ویکتور یانوکوویچ، رئیس‌جمهور اوکراین، سعی کرد هر دو طرف را بازی دهد. او از یک سو با غرب لاس می‌زد و از سوی دیگر به روسیه باج می‌داد ـ به همین دلیل هم پوتین با او مدارا می‌کرد. اما هنگامی که تصمیم گرفت توافق‌نامهٔ تجاری گسترده‌ای را با اتحادیهٔ اروپا امضا کند ـ که می‌توانست منجر به عضویت اوکراین در این اتحادیه شود ـ پوتین موضع خود را تغییر داد. برای نخبگان سیاست خارجی روسیه، عضویت در اتحادیهٔ اروپا به وضوح یک اسب زین‌کرده برای پیوستن به ناتو است و عضویت اوکراین در ناتو، خط قرمز روسیه محسوب می‌شود.

در خاورمیانه، قدرت از لولهٔ تفنگ می‌گذرد.

«به نرمی صحبت کنید، اما یک چماق بزرگ همراه داشته باشید».

در سال ۱۸۶۷ آلاسکا از روسیه خریداری شد. در آن زمان، ویلیام سوراد، وزیر خارجه، پس از اینکه با این معامله موافقت کرد به «سوارد دیوانه» مشهور شد. او هفت میلیون و ۲۰۰ هزار دلار یا دو سنت به ازای هر هکتار پرداخت کرد. مطبوعات او را متهم به خرید برف کردند، اما در سال ۱۸۹۶ و پس از کشف ذخایر عمدهٔ طلا در این منطقه، ذهنیت‌ها تغییر کرد. چند دههٔ بعد، ذخایر نفتی بزرگی نیز در آنجا یافت شد.

در خاورمیانه، قدرت از لولهٔ تفنگ می‌گذرد.

ایران به دلیل مدیریت نامناسب، فساد، وضعیت کوهستانی که مانع ارتباطات از طریق حمل‌ونقل است و تحریم‌های اقتصادی که مانع مدرن شدن برخی از بخش‌های صنعت شده، نسبتاً فقیر است.

بر اساس گزارش گارد ساحلی ایالات متحده در سال ۲۰۱۳، روسیه با دارا بودن بزرگ‌ترین ناوگان یخ‌شکن جهان ـ در کل ۳۲ فروند ـ قدرت پیشتاز در قطب شمال است. شش فروند از این ناوشکن‌ها، به عنوان تنها نمونه‌های موجود در جهان قابلیت حمل کلاهک سلاح هسته‌ای دارند، افزون بر اینکه روسیه قصد دارد تا سال ۲۰۱۸ قدرتمندترین ناو یخ‌شکن جهان را به آب بیندازد. این ناو توانایی شکستن یخ‌ها تا عمق بیش از ده فوت و حمل تانکرهای نفتی با ظرفیت تا هفتاد هزار تُن را از میادین نفتی یخ‌زده دارد. در مقابل ایالات متحده تنها یک ناو یخ‌شکن کارکردهٔ سنگین به نام «یواس‌اس پولار استار» دارد که در دههٔ ۱۹۶۰ و در هشتمین سال استفاده‌اش زمینگیر شد و برنامه‌ای هم برای ساخت نمونهٔ دیگری ندارد. آمریکا در سال ۲۰۱۲ برای تدارکات پایگاه تحقیقاتی‌اش در قطب جنوب به روسیه متوسل شد که در زمینهٔ همکاری قدرت‌های بزرگ، یک پیروزی به شمار می‌رفت، اما در عین حال نشان داد که آمریکا چقدر در این زمینه عقب افتاده است.

سرزمینی که در آن زیست می‌کنیم همیشه ما را شکل داده است. جنگ‌ها، قدرت، سیاست و توسعهٔ اجتماعی مردمی را شکل می‌دهد که تقریباً همه جای کرهٔ زمین را اشغال کرده‌اند.

«یک اینچ به آن‌ها بده، آن‌ها یک مایل جلو خواهند آمد»

«شما می‌توانید روسیه را از سرزمین آلاسکا، از جزیره‌ای در آلاسکا ببینید». حق با او بود. یک جزیرهٔ روسیه در تنگهٔ برینگ در فاصلهٔ دو و نیم مایلی جزیرهٔ آمریکایی لیتل دایومید در همان تنگه قرار دارد و با چشم غیرمسلح هم قابل مشاهده است. شما در واقع می‌توانید روسیه را از آمریکا ببینید.

در کل یک عامل جغرافیایی مشخص وجود ندارد که مهم‌تر از دیگر عوامل باشد. نه کوه‌ها مهم‌تر از بیابان‌ها هستند و نه رودخانه‌ها مهم‌تر از جنگل‌ها. در نقاط مختلف این سیاره ویژگی‌های مختلف جغرافیایی، برای مشخص کردن آنچه مردم می‌توانند یا نمی‌توانند انجام دهند، در میان عوامل غالب قرار دارند.

سایکس ـ پیکو در حال فروپاشی است و استقرار دوبارهٔ آن، حتی به شکلی دیگر، امری طولانی و خونین خواهد بود.

هنگامی که ما به ستارگان دست می‌یابیم، چالش‌های پیش رو این چنین هستند که شاید مجبور شویم برای رویارویی با آن‌ها گرد هم آییم: سفر به پهنهٔ گیتی نه به عنوان روسی، آمریکایی یا چینی، بلکه به عنوان نمایندگان بشریت. اما گرچه ما از قید و بند جاذبه رسته‌ایم، ولی تا به امروز هنوز هم زندانی افکار خود هستیم، اسیر بدگمانی نسبت به «دیگری» و در نتیجه، رقابت اصلی ما برای منابع است. راهی طولانی در پیش است که باید طی شود.

نشانه‌های زیادی از آن دارد و رخدادهای کنونی خاورمیانه فقط به این احتمال دامن می‌زند که شاید نام کردستان و وارد شدن آن به حقوق بین‌الملل، صورت عینی به خود بگیرد. این پرسش‌ها مطرح است: این کشور چه شکلی خواهد بود؟ و سوریه، ترکیه و ایران چه واکنشی نشان خواهند داد اگر قرار باشد مناطق کردنشین‌شان به آن ملحق شوند و سعی کنند یک کردستان مستقل را با امکان دسترسی به دریای مدیترانه ایجاد کنند؟

همان‌طور که دیدیم چینی‌ها همه جا هستند؛ آن‌ها همانند اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها، به بهانهٔ کسب‌وکار در سرتاسر آفریقا فعالیت می‌کنند. حدود یک‌سوم از واردات نفت چین از این قاره است ـ همراه با فلزات گرانبهایی که در بسیاری از کشورهای آفریقایی یافت می‌شود ـ و این بدان معناست که چینی‌ها وارد شده‌اند و خواهند ماند. شرکت‌های نفتی اروپایی و آمریکایی و شرکت‌های بزرگ چندملیتی، هنوز به شدت در آفریقا مشغول به کار هستند اما چین به سرعت (در سراسر آفریقا) در حال پیشرفت است.

چین به سرعت (در سراسر آفریقا) در حال پیشرفت است. به عنوان مثال، در لیبریا به دنبال سنگ آهن است، در کنگو و زامبیا به دنبال معدن مس و در کنگو در جستجوی کبالت. چین به توسعهٔ بندر مومباسا در کنیا کمک کرده و اکنون در حال انجام پروژه‌های بزرگ‌تری مانند تبدیل منابع نفتی کنیا به سرمایه‌های مالی است.

تانزانیا تلاش می‌کند که رقیبی برای تبدیل شدن به رهبر شرق آفریقا باشد و معاملات چند میلیارد دلاری پروژه‌های زیربنایی با چین را به دست آورد. این کشور همچنین قراردادی مشترک با چین و شرکت ساختمانی عمان برای بازسازی و گسترش بندر باگامویو امضا کرده، زیرا ظرفیت بندر اصلی دارالسلام تکمیل شده است.

پنج میلیون کرد عراقی در استان‌های شمال و شمال شرقی این کشور، در اربیل، سلیمانیه و دهوک و مناطق اطراف آن ساکن هستند. این هلال غول‌پیکر اکثراً شامل تپه‌ها و کوه‌ها می‌شود، به گونه‌ای که کردها توانسته‌اند هویت متمایز خود را به رغم تکرار حملات فرهنگی و نظامی علیه آن‌ها حفظ کنند؛ مانند عملیات نظامی انفال در سال ۱۹۸۸ که علیه روستاهای این منطقه انجام شد و شامل حملات شیمیایی نیز می‌شد. نیروهای صدام در جریان این عملیات هشت‌مرحله‌ای، هیچ کسی را دستگیر نکردند بلکه تمام مردان بین ۱۵ تا ۵۰ ساله را قتل عام کردند. صدهزار نفر از کردها کشته و ۹۰ درصد روستاها از نقشه حذف شدند.

هنگامی که صدام حسین در سال ۱۹۹۰ به کویت حمله کرد، کردها شانس خود را آزمودند تا تاریخ‌ساز شوند و رؤیای کردستان را که پس از جنگ جهانی اول در پیمان سِورس (۱۹۲۰) به آن‌ها وعده داده شده بود، به واقعیت بدل کنند، اما هرگز این اجازه به آن‌ها داده نشد. در پایان جنگ خلیج فارس کردها قیام کردند و نیروهای متفقین ایجاد منطقهٔ «امن» را اعلام کردند که نیروهای عراقی اجازهٔ ورود بدان را نداشتند و این‌گونه بود که کردستان به صورت غیررسمی شکل گرفت. حملهٔ آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ این واقعیت را تثبیت نمود که بغداد دوباره بر کردها حکومت نخواهد کرد.

کردستان به عنوان کشوری دارای حق حاکمیت به رسمیت شناخته نشده است اما نشانه‌های زیادی از آن دارد و رخدادهای کنونی خاورمیانه فقط به این احتمال دامن می‌زند که شاید نام کردستان و وارد شدن آن به حقوق بین‌الملل، صورت عینی به خود بگیرد. این پرسش‌ها مطرح است: این کشور چه شکلی خواهد بود؟ و سوریه، ترکیه و ایران چه واکنشی نشان خواهند داد اگر قرار باشد مناطق کردنشین‌شان به آن ملحق شوند و سعی کنند یک کردستان مستقل را با امکان دسترسی به دریای مدیترانه ایجاد کنند؟

موجودیت ارتش لبنان تنها بر روی کاغذ است، اما اگر جنگ داخلی دیگری، همانند آنچه که در سال‌های ۹۰‌۱۹۷۵ اتفاق افتاد، رخ دهد، این نیروی نظامی فروخواهد پاشید؛ زیرا سربازان اکثر واحدها به سادگی به شهرهای خود بازگشته و به شبه‌نظامیان محلی می‌پیوندند.

سوریه یکی دیگر از دولت‌های چندگانهٔ مذهبی، چندحزبی و چندقبیله‌ای است که در اولین بحران فروپاشید. سوریه به عنوان نمونه‌ای از وضعیت منطقه، یک کشور مسلمان سنی‌نشین است (حدود ۷۰ درصد)، اما اقلیت‌های قابل توجهی از ادیان دیگر نیز ساکن آن هستند.

قبیلهٔ اسد، که رئیس‌جمهور بشار اسد از آن می‌آید، علوی است، اقلیتی که تقریباً ۱۲ درصد جمعیت سوریه را تشکیل می‌دهد. این خانواده پس از کودتای پدر بشار، حافظ اسد، در سال ۱۹۷۰ حکومت را به دست گرفتند. حافظ اسد در سال ۱۹۸۲ قیام اخوان‌المسلمین سنی را در حما سرکوب کرد و طی چند روز حدود سی هزار نفر قتل عام شدند.

لبنان همواره به عنوان بخشی از سوریه (همان‌طور که قبلاً هم بوده است) در نظر گرفته می‌شود و کام دمشق از اینکه نیروهایش در سال ۲۰۰۵ مجبور به ترک آنجا شدند، هنوز تلخ است. اگر مسیرش به طرف دریا مسدود شود، جایگزین آن عبور از بلندی‌های جولان و منطقهٔ تپه‌ماهور در اطراف دریای جلیله به سمت مدیترانه است. اما پس از حملهٔ سوریه به اسرائیل در جنگ ۱۹۷۳، ارتش اسرائیل این بلندی‌ها را تصرف کرد و به نظر می‌رسد ارتش سوریه باید وارد یک درگیری بزرگ شود تا بتواند راه خود را به سوی دشت ساحلی ـ که به مراکز عمدهٔ جمعیتی اسرائیل ختم می‌شود ـ باز کند.