بریده‌هایی از کتاب درآمدی بر تفکر انتقادی

اغلب آماده‌ایم تا به بهانه‌ای از گفتار، رفتار و عقاید دیگران انتقاد کنیم. آماده‌ایم روی نقاط ضعف آنان انگشت بگذاریم. اما هرگز مسئولیت اشتباه‌ها و نقاط ضعف خود را نمی‌پذیریم.

وقتی از کسی خواسته می‌شود وظایفی را انجام دهد که نمی‌داند چرا. اظهاراتی را تکرار کند بدون اینکه آنها را تأیید و تصدیق کرده باشد و باورهایی را صرفاً به دلیل پیروی از اقتدارِ( یک مرجع ) یا فشار اجتماعی بپذیرد اطمینان به عقل در او تحلیل می‌رود.»

می‌توان تأکید کرد «پرسشگری» قلب تفکر انتقادی است. تفکر با پرسش برانگیخته می‌شود و نه با پاسخ.

«تفکر انتقادی چیست؟» می‌توانیم بگوییم اندیشیدن مستدلّ و عقلانی و منطقی است؛ یا تفکری که با آن می‌توان دریافتی عینی از واقعیت کسب کرد و... . اینها پاسخ‌های اولیه ــ و البته صحیح ــ به چیستی تفکر انتقادی اند.

ـ در این عصر تغییرات و پیشرفت‌های عظیم اقتصادی، سیاسی، تکنولوژیکی، اجتماعی و فرهنگی، جامعهٔ ما به علت عقب‌ماندگی‌هایش از همراهی با این تغییرات و پیشرفت‌ها بازمانده است. در این حال ناگزیر شده‌ایم مصرف‌کنندهٔ کالاهای فکری و مصرفی‌ای شویم که دیگران تولید می‌کنند. آنان پیش می‌روند و ما نیز به واسطهٔ خلأ ناشی از نیروی پیش‌روندگی آنان به جلو کشیده می‌شویم. گریز از این به دنبال دیگران کشیده شدن جز از طریق رفع عقب‌ماندگی‌هایمان ممکن نیست. شاخصهٔ عقب‌ماندگی ما تداوم دورهٔ گذارمان به جامعهٔ مدرن است. ضروری است تا هرچه سریع‌تر و آگاهانهتر با نفی انتقادی عناصر فکری و اخلاقی و نیز عادات جامعهٔ سنتی، جامعهٔ متجدد را مستقر کنیم. برای موفقیت در این مسئولیت تاریخی تسلط بر شیوهٔ تفکر انتقادی اهمیت دارد. زیرا تفکر انتقادی از مؤلفه‌های جامعه و فرهنگ متجدد است.

جسارت فکری آگاهی به این نیاز است که ما برای اعتلای فکری‌مان نیازمندیم با ایده‌ها، باورها و دیدگاه‌هایی درگیر شویم که احساس منفی و انکار شدیدی در ما برمی‌انگیزند. گوش دادن و پذیرفتن آنچه در ما احساس مثبت ایجاد می‌کند به دلیری نیاز ندارد. جسارت فکری «اشتیاق به مواجه شدن با ایده‌ها، نظرات و دیدگاه‌ها و صادقانه سنجیدن آنها است وقتی که ما چیز زیادی درباره‌ی‌شان نشنیده‌ایم بدون توجه به واکنش‌های شدیداً منفی‌ای که در ما برمی‌انگیزند. این جسارت از تشخیص این نکته حاصل می‌شود که ایده‌های خطرناک یا پوچْ دانسته شده بعضی مواقع از نظر منطقی (به‌طور کلی یا جزئی) برحق اند.

نخستین داوری خود را درست‌ترین داوری می‌دانیم. وقتی نیز تصمیمی که بر مبنای این داوری گرفته‌ایم غلط از کار درآمد علت را در عوامل بیرونی جستجو می‌کنیم تا مجبور نشویم داوری خود را خطا بخوانیم. چشم بر اغراض و محدودیت‌های فکری خود می‌بندیم و ادعا می‌کنیم که اگر چنین و چنان می‌شد حتماً تصمیم درست ما به نتیجه می‌رسید.

جسارت فکری آگاهی به این نیاز است که ما برای اعتلای فکری‌مان نیازمندیم با ایده‌ها، باورها و دیدگاه‌هایی درگیر شویم که احساس منفی و انکار شدیدی در ما برمی‌انگیزند. گوش دادن و پذیرفتن آنچه در ما احساس مثبت ایجاد می‌کند به دلیری نیاز ندارد. جسارت فکری «اشتیاق به مواجه شدن با ایده‌ها، نظرات و دیدگاه‌ها و صادقانه سنجیدن آنها است وقتی که ما چیز زیادی درباره‌ی‌شان نشنیده‌ایم بدون توجه به واکنش‌های شدیداً منفی‌ای که در ما برمی‌انگیزند. این جسارت از تشخیص این نکته حاصل می‌شود که ایده‌های خطرناک یا پوچْ دانسته شده بعضی مواقع از نظر منطقی (به‌طور کلی یا جزئی) برحق اند. جسارت فکری نتیجهٔ این دریافت است که نتایج یا عقایدی که اطرافیان ما می‌پذیرند یا به ما تلقین و القا شده‌اند بعضی مواقع اشتباه یا گمراه‌کننده‌اند. برای اینکه از اوضاع سر دربیاوریم نباید منفعلانه و غیرانتقادی همهٔ آنچه را که آموزش دیده‌ایم "بپذیریم"».

ما مردمی هستیم که در طول تاریخ فرهنگمان در هر عرصهٔ تفکر خط قرمزهای بسیار داشته‌ایم. اما هر خط قرمز فکری مانع تبدیل شدن یک مسئله یا دغدغه به یک پرسش است. ما با تن دادن به خط قرمزهای فکری، کوربودگی ذهنی‌مان را تقویت کرده‌ایم. این کور بودگی نتیجه‌ای جز بزدلی و تنبلی فکری برایمان نداشته است. چرا که هر خط قرمز فکری تهدیدگر است و تفکر را به بن‌بست می‌کشاند. چه بسیار نیز چون نخواسته‌ایم به بی‌جربزگی و تنبلی‌فکری‌مان معترف شویم پشت سنگر ادعای وفاداری، تعهد، اصول‌گرایی و... پناه گرفته‌ایم و در قلمرو تفکر. بزدل‌تر و تنبل‌تر شده‌ایم. تفکر انتقادی اما با پرسشگری شناخته می‌شود.

در مقام روشنفکر و فعال سیاسی همان اندیشه‌ها و معتقداتی را حقیقی می‌دانیم و به خاطر می‌سپریم که یا مراجع فکری یا رهبری سازمانی‌مان به ما ابلاغ کرده‌اند. نسبت به هر مسئله‌ای موضعی می‌گیریم که فکر می‌کنیم رهبری یا جمع سازمانی از ما انتظار دارند. بنابراین، در تعیین اندیشه‌ها، احساس‌ها و رفتار خود مدام به اطرافیانِ هم. موضع خود توجه داریم. از «جمع» دنباله‌روی می‌کنیم. به نظراتی باور داریم یا خود را به باورشان برمی‌انگیزیم که فکر می‌کنیم به تأیید ما از سوی دیگران می‌انجامد. برای ما هر مخالفتی به معنای طرد شدن است و ما از طرد شدن می‌ترسیم.

اگر ما به هیچ وجه گریزی از داوری کردن نداریم مگر که به انسانیت خود بی‌توجه بمانیم، چه کنیم تا بتوانیم دربارهٔ رویدادها، دغدغه‌ها، مشکلات، موضوعات، ایده‌ها، اطلاعات، وضعیت‌ها و... به‌درستی داوری کنیم؛ یعنی به آن داوری دست یابیم که ما را در آستانهٔ تصمیم‌گیری و عمل موفقیت‌آمیز به اتکای داوری‌هایمان قرار دهد! پاسخ، پیش گرفتن شیوهٔ تفکر انتقادی است.

تحقق جسارت فکری یعنی اینکه در اندیشیدن، روند تفکر تا هر کجا که پیش می‌بردمان پیش برویم و هرآنچه را با آن مواجه می‌شویم به چالش انتقادی بگیریم. دلیری در اندیشه‌ورزی با دل به دریا زدن در قلمرو فکری همراه است؛ با پیش گرفتن راه‌های نکوبیدهٔ فکری و پای گذاشتن به خارج از مرزهای فکری پذیرفته شده. از این لحاظ جسارت فکری، ضدمحافظه‌کاری در اندیشه‌ورزی است. چنین جسارتی وقتی تحقق می‌یابد که هیچ اندیشه‌ای را قدسی نشمریم. فکری که بار قدسی یابد از مطلقیت برخوردار می‌شود. مطلقِ فکری نیز به معنای تعطیل و انحلال اندیشه‌ورزی است. فرد جسور در تفکر هرگز برای هیچ نظر و اندیشه‌ای چنان حرمتی در نظر نمی‌گیرد که نتواند آن را با رویکرد انتقادی بسنجد

جسارت فکری به معنای اشتیاق به در افتادن با موضوعات، مسائل و وضعیت‌های پیچیده، دشوار، مخاطره‌آمیز و اضطراب‌آور است؛ به پرسش گرفتنشان است و تلاش برای رسیدن به پاسخ یا داوری منطقی و هدفمند. این، اشتیاقِ فهمیدن و دانایی است.

تحقق جسارت فکری مستلزم تعدیلِ تمایل به زیستن در قلمرو بدیهیات است و تقویت تمایل به زیستن در قلمرو معماها و ابهامات و پیش‌بینی‌ناپذیرها و عدم قطعیت‌ها. این به معنای به چالش گرفتن عقاید، باورها و دیدگاه‌های مرسوم است؛ یا همهٔ آنچه از طریق پیشینه‌های فرهنگی، تربیت خانوادگی یا آموزش رسمی به ما منتقل شده است.

احترام به دیگری در این معنا که از پیش می‌پذیرم در نظر و داوری متفاوت و حتی متباین دیگری نکاتی وجود دارد که می‌توانم از آنها بیاموزم. به اتکای احترام، می‌توانم در نظر و داوری او که غیرمنطقی می‌دانم، جنبه‌های منطقی بیابم. پس، به خود فرصت می‌دهم اشتباه‌ها و محدودیت‌های فکری‌ام را شناخته و در تعامل با دیگران برای تصحیح آنها بکوشم.

از جمله نشانه‌های نخوت فکری مواجههٔ غیرمنصفانه با نظرات و داوری‌های دیگران است. فرد گرفتار در نخوت فکری به‌سرعت داوری می‌کند و نخستین داوری خود را صحیح‌ترین داوری می‌داند. معلومات گسترده اما با عمق بسیار کم، معلوماتی است که فرد را به فریب همه چیز دانی گرفتار می‌کند و او را به نخوت فکری سوق می‌دهد.

در مورد نخست، مثلاً می‌نویسد: «تفکر انتقادی هنر تفکر است دربارهٔ تفکر به شیوه‌ای که از نظر فکری( منطقی ) انتظام یافته و منضبط باشد. اندیشمندان انتقادی آشکارا در سه برههٔ مرتبط بر( روند) تفکر متمرکز می‌شوند: آنان تفکر را تحلیل می‌کنند؛ تفکر را ارزشیابی می‌کنند و تفکر را اعتلا می‌دهند..

تفکر انتقادی اما با پرسشگری شناخته می‌شود. لازمهٔ پرسشگری نیز جسارت و پایداری فکری است.

تفکر با پرسش برانگیخته می‌شود و نه با پاسخ. پاسخی نیز که زمینه‌ساز پرسش بعدی نباشد نقطهٔ پایانی است بر تفکر. می‌توان پرسید فردی که در حوزه‌ای، مثلاً فیزیک یا جامعه‌شناسی یا هنر، آموخته‌ای ندارد چگونه ممکن است شناخت از این حوزه را با پرسش آغاز کنند؟ او حیرت و نادانی‌اش را به پرسش تبدیل می‌کند. سپس به جستجوی کسب داده‌ها و اطلاعات و نیز آموزش می‌رود. این جستجویی است که در همراهی با دیگران، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم (مثلاً از راه مطالعه) انجام می‌شود. در صحبت با دیگران ــ مستقیم یا غیرمستقیم ــ فرد حجمی از داده‌ها و اطلاعات کسب می‌کند. این حجم داده‌ها و اطلاعات به او آگاهی‌ای ــ و نه شناختی ــ می‌دهد که به اتکای آن می‌تواند بپرسد.

مهارت مهم در تفکر انتقادی هنر مشاهده کردن است. هرچه مشاهدهٔ خود را فارغ از پیشداوری‌ها، پیش‌دانسته‌ها و دلخواست‌هایمان تقویت کنیم و بگسترانیم توانمندی‌مان در تعبیر و تفسیر آنچه می‌بینیم بیشتر می‌شود.

اگر بخواهیم نه در کوره راه حماقت بلکه در جادهٔ دانایی پیش برویم هرگز نباید از بازسنجی همیشگی شیوهٔ تفکرمان غفلت کنیم.