بریده‌هایی از کتاب اخلاق در دنیای واقعی

باید خیرخواهی‌مان را تا نسل‌های آینده و فراتر از خودمان به غیر انسان‌ها و حیوانات نیز گسترش دهیم.

هر آنچه نتوان به‌روشنی و سادگی برای مردم عادی بیان کرد احتمالاً به‌خوبی دربارهٔ آن اندیشیده نشده است.

«هرگز شکی در این نیست که گروه‌های کوچک اندیشمند از شهروندان متعهد می‌توانند دنیا را تغییر دهند، در واقع این تنها قدرت آنان است.»

راسل نیز پوچ‌گرا نبود ولی می‌اندیشید مهم است با این واقعیت که جایگاه ما در جهان هستی ناچیز است روبه‌رو شویم زیرا نمی‌خواست زیر سایهٔ راحتی این خیال که جهان به خاطر ما آفریده‌شده و خالقی قدرتمند، سخاوتمندانه مراقب ماست، زندگی کنیم.

امانوئل کانت فیلسوف قرن هجدهم نوشته است: «دو چیز در آدمی شگفتی، ستایش فزاینده و ترس همراه با احترام برمی‌انگیزد و انسان همیشه و همواره به آن می‌اندیشد: آسمان پرستاره بر فراز سرش و قانون اخلاق در درونش».

این ذات ماست که سرچشمهٔ اخلاقیات ماست نه خداوند.

در نهایت این ادعا که هوش ما نسبت به پیش‌انگاره‌های خداوندی بسیار ناچیز است و وجود خداوندی که دانای بی‌انتها، قدرت مطلق و خیر محض است دقیقاً پرسش‌برانگیز است. نشانه‌هایی که به چشم خود می‌بینیم اعتقاد به اینکه دنیا اصلاً آفریدهٔ هیچ خدایی نیست را برای ما باورکردنی‌تر می‌سازد. بااین‌حال اگر بر آفرینش خدایی اصرار داریم، خداوندی که این جهان را آفریده نمی‌تواند قدرتمند مطلق و خیر محض باشد. او می‌بایست اهریمن یا سرهم‌بند باشد.

اصولِ مذهبی که بی‌اخلاق به شمار می‌آیند: فرمان خداوند به موسی برای قتل‌عام مدیانیان- مردان و زنان و پسران و دختران غیرباکره – بی‌اخلاقی‌های دوران جنگ‌های صلیبی، تفتیش عقاید مذهبی از طرف کلیسا، درگیری‌های بی‌شمار بین مسلمانان شیعه و سنی و جنگجویانی که در مبارزات انتحاری شرکت می‌کنند و قانع شده‌اند شهادت آنها را به بهشت می‌رساند. مذهب در همهٔ این موارد مردم را به ارتکاب فهرستی تکراری از جرائم رعب‌آور رهنمون شده است.

بصیرت لازم برای تغییرِ نگاهِ اخلاقی که در آن، مسائلی مانند حقوق حیوانات، سقط‌جنین، مرگ خودخواسته و کمک‌های بین‌المللی مطرح‌شده است از مذهب سرچشمه نمی‌گیرد. این بصیرت، بازتاب دقیق انسانیت است و آنچه ما زندگی خوب و شایسته در نظر می‌گیریم. براین اساس، برای ما اهمیت دارد از مجموعۀ جهانی گرایش‌هایِ اخلاقی آگاه باشیم تا بتوانیم نسبت به آنها واکنش نشان دهیم یا اگر خواستیم برخلاف آنها عمل کنیم. می‌توانیم بدون کفر گویی این‌گونه باشیم زیرا این ذات ماست که سرچشمهٔ اخلاقیات ماست نه خداوند.

در گزارشی منتشرشده دختری دوساله، در فوشانِ چین با یک ون تصادف کرد، راننده توقف نکرد در هفت دقیقه بعدی بیش از ده تن از کنار مجروح پیاده یا در حال دوچرخه‌سواری عبور کردند. یک کامیون دیگر کودک را زیر گرفت. سرانجام زنی دختر را به کنار جاده برد و مادرش رسید کودک در بیمارستان درگذشت. همۀ این صحنه‌ها روی فیلم ویدیویی ضبط‌شده بود. هنگامی‌که این فیلم از ایستگاه تلویزیونی پخش شد و به صورت اینترنتی به نمایش درآمد جاروجنجال به راه انداخت.

اگرچه مردم می‌توانند به شیوه‌های متفاوتی رفتار کنند و اغلب همین کار را می‌کنند. جستجوی خبری با عبارت «قهرمان نجات» داستآنهایی از تماشاگران شجاعی به نمایش می‌گذارد که با چابکی در مقابل آتش می‌ایستند تا آدم‌هایی را که نمی‌شناسند از آسیب برهانند. عملکردهایی از سر مهربانی، مسئولیت‌پذیری و شفقت بیش‌ازحد درست مانند متضادهایِ این نوع عملکردها، تقریباً جهانی هستند.

چرا برخی مردم حاضرند برای کمک به یک غریبه زندگی خود را به خطر بیندازند درحالی‌که دیگران حتّی حاضر نیستند برای تماس با اورژانس و مرکز فوریت‌های پزشکی توقف کنند؟

پنجاه سال قبل آنتونی برجس، داستان آینده‌نگرانۀ «پرتقال کوکی» را نوشت. این داستان دربارهٔ رهبر شرور دستهٔ خلاف‌کارانی بود که طی ِ انجام فرآیندی روی وی، توانایی انجام خشونت را از دست می‌داد. اقتباس این داستان در قالب فیلمی پرتقال کوکی اثر استنلی کوبریک بحثی به را انداخت. در این بحث بسیاری مدعی بودند ما هرگز حق نداریم شخصی را از آزادیِ عملش محروم کنیم، و این مورد که با این کار از چه خشونت مهیبی جلوگیری می‌شود، اهمیت ندارد. مسلماً هر پیشنهادی برای پیشرفت طرح ِ «قرص اخلاقی» با همین اعتراضات روبه‌رو خواهد شد.

اگر مواد شیمیایی مغز روی کارکردهای اخلاقی ما مؤثر باشد برقراری این تعادل با روش طبیعی یا با مداخله دارویی هیچ اثری در میزان آزادانه عمل کردن فرد ندارد. اگر پیش‌ازاین هم تفاوت‌های بیوشیمیایی بین ما وجود داشته است که می‌توان از آنها برای پیش‌بینی چگونگی اخلاق در ما استفاده کرد، پس یا چنین تفاوت‌هایی با آزادی ارادهٔ ما سازگارند یا نشان می‌دهند دست‌کم از زمانی که رفتارهای اخلاقی موردتوجه بوده‌اند، هیچ‌کدام از ما هرگز با هیچ شیوه‌ای آزادی اراده نداشته‌ایم. درهرصورت، چه آزادی اراده داشته باشیم چه نداشته باشیم، ممکن است به‌زودی با انتخاب‌هایی دربارهٔ روش‌های مؤثر بهبود رفتارمان روبه‌رو شویم.

گرچه نمی‌توانم وجود هر نوع خدای ممکنی را تکذیب کنم، می‌توانم مطمئن باشم در دنیایی زندگی نمی‌کنیم که مخلوق خداوندی بسیار قوی، بسیار دانا و سراسر خوبی باشد. البته مسیحیان فکر می‌کنند ما در چنین دنیایی زندگی می‌کنیم ولی هر روز با دلیلی قدرتمند برای شک به این موضوع روبه‌رو هستیم: دنیا درد و رنج فراوانی دارد. اگر خدا همه‌چیزدان است و می‌داند چه مقدار رنج در دنیاست، پس مطمئناً باید دنیایی بدون این‌همه رنج بیافریند. مسیحیان معمولاً این‌گونه پاسخ می‌دهند که خداوند موهبت اختیار را به ما عطا کرده بنابراین او مسئول اعمال شرورانهٔ ما نیست. این پاسخ در توجیه رنج آنهایی که گرفتار سیل می‌شوند یا زنده در آتش‌سوزی ناشی از رعدوبرق جنگل می‌سوزند یا آنهایی که از گرسنگی و تشنگی در قحطی می‌میرند، ناکارآمد است.

اصولِ مذهبی که بی‌اخلاق به شمار می‌آیند: فرمان خداوند به موسی برای قتل‌عام مدیانیان- مردان و زنان و پسران و دختران غیرباکره – بی‌اخلاقی‌های دوران جنگ‌های صلیبی، تفتیش عقاید مذهبی از طرف کلیسا، درگیری‌های بی‌شمار بین مسلمانان شیعه و سنی و جنگجویانی که در مبارزات انتحاری شرکت می‌کنند و قانع شده‌اند شهادت آنها را به بهشت می‌رساند. مذهب در همهٔ این موارد مردم را به ارتکاب فهرستی تکراری از جرائم رعب‌آور رهنمون شده است.

یک بار دیگر مردی را دیدم که نشسته بود و به نخ ماهیگیری‌اش در آب چشم دوخته بود و به نظر می‌رسید با دنیا در صلح است اما در کنارش ماهی‌ای که تازه گرفته بود در هوا آویزان بود و با بیچارگی نفس‌نفس می‌زد. پدرم به من گفت نمی‌تواند بفهمد چطور کسی می‌تواند با ماهیگیری و رها کردن ماهی بیرون آب و کشتن تدریجی آن از بعدازظهرش لذّت ببرد.