بریده‌هایی از کتاب چرا دروغ می گوییم؟

وقتی فساد در لایه‌های بالای مدیریتی در یک حاکمیت رشد می‌یابد، به تدریج کارمندان پایین‌رده هم تلاش می‌کنند از این نمد برای خود کلاهی بدوزند.

رفتار پرخاشگرانه پدر و مادر، زمینه‌ساز اصلی دروغ است.

کودک و سپس نوجوان دروغ می‌گوید چون زمینه‌ای برای ارتباط شفاف و سالم بین او و پدر و مادرش وجود ندارد.

من در این باره اعتقاد ویژه‌ای دارم به جمله‌ای که شخصیت جوکر در فیلم بتمن در سکانس‌های اولیه داشت: «چیزی که تو را نمی‌کشد تو را عجیب‌تر (پیچیده‌تر) می‌کند.» جامعه ایرانی هم به شدت پیچیده شده است و بسیاری از جامعه‌شناسان و تحلیلگران تاریخی، وضعیت کنونی اجتماع ایرانی را ناشی از تاریخ دشواری که پشت سرگذاشته است می‌داند. البته من باور دارم که تاریخ همه کشورها پرفراز و فرود است و هیچ کشوری در بستری گل و بلبل به جایگاه کنونی نرسیده است. اما به هر روی، اکنون ما در نقطه‌ای هستیم که باید به تحلیل مفاهیم اجتماعی در یک زمینه گسترده بپردازیم. بسیاری باوردارند مشکلات اجتماعی ایرانیان از جمله دروغ و ریاکاری، محصول بی‌ثباتی سیاسی، عدم توزیع برابر و متقارن ثروت و استبدادزدگی تاریخی، از دوران باستان تا دوران حمله مغول و پس از آن تا به امروز است.

تلگرام یا حتی یوتیوب یا توییتر، بخش مجرمانه بالایی ندارند و بسیاری از افراد از آن استفاده درست و سالمی می‌کنند. ولی وقتی آنها فیلتر می‌شود، استفاده‌کنندگان آن به فیلترشکن روی می‌آورند. هنگامی که شما از فیلترشکن استفاده می‌کنید، این بار این فرصت و امکان را دارید که به سایت‌های واقعا مجرمانه و غیراخلاقی هم دسترسی داشته باشید. در حالی که پیش از آن، اصلا تلاشی برای وارد شدن به آن سایت‌های غیراخلاقی و مجرمانه نمی‌کردید.

وقتی مردم یک جامعه احساس کنند دچار فریب همگانی شده‌اند، دستشان از پیکره قدرت دور است و دچار فقر و بی عدالتی هستند، گاه در رفتاری انفعالی و پرخاشگرانه، به وسیله دروغ و انواع دیگر آن، انتقام خود را می‌گیرند. بخش ناراحت‌کننده ماجرا این است که بیشتر مواقع این واکنش بیشتر به باقی شهروندان هم‌طبقه آسیب می‌زند. یعنی راننده تاکسی از کارمند کرایه بیشتر می‌گیرد، کارمند از ارباب رجوع رشوه می‌گیرد، کاسب به فروشنده جنس گرانتر می‌فروشد و .... همه این افراد بابت کارشان دروغی در آستین دارند و سرچشمه آن گونه‌ای انتقام‌جویی اجتماعی است. این پدیده زمانی شدیدتر می‌شود که خبر دروغ و فساد ساختاری در لایه‌های بالای حاکمیت منتشر می‌شود. در نتیجه افراد پیش خود می‌گویند: «آنها که در حال دزدی هستند، من هم باید حق خودم را بگیرم.»

طبیعتا نمی‌توان دروغ را حتی اگر با انگیزه انتقام باشد، رفتاری درست و توجیه‌پذیر دانست. اما نکته کلیدی از دید فرایند دروغگویی این است که در شرایط انتقامی، افراد امکان بیشتری برای قصه‌سرایی و توجیه دروغشان دارند.

قفل‌ها شما را از آن یک درصد سارق حرفه‌ای نجات نمی‌دهد. چون آنها اگر بخواهند، هر قفلی را باز می‌کنند. قفل‌ها، خانه شما را از آن اکثریت درستکاری حفظ می‌کند که اگر ببینند در خانه یا ماشین شما باز و بدون محافظ رها شده است، ممکن است وسوسه شوند و دست به سرقت بزنند.»

جامعه‌ای می‌تواند خود را در برابر دروغ واکسینه کند که ذهن‌های سنجشگر، پرسشگر و منتقد داشته باشد.

اگر ما طی فرایند شناختی حسی دچار درک نادرست از واقعیت شویم، به آن می‌گوییم خطای دید، نویز یا اختلال صوتی یا چیزهایی از این دست که در فرایند شناخت حسی ما اختلال ایجاد کرده است. اگر در فرایند شناختی استدلالی دچار خطا شویم و در ذهنمان چیزی را اشتباه برداشت کنیم به آن «خطای شناختی» یا «سوگیری شناختی» می‌گوییم. در شرایط شناخت نادرست (به هر دلیلی)، انتقال پیام نادرست و غیرواقعی، دروغ نیست. بلکه اطلاعات نادرست، کم‌سوادی یا چیزهایی از این دست است.

همه از یک تاریخ‌نگار، توقع تصویر «واقعی» از رویدادها را داریم. در نتیجه اگر بیهقی، ویل دورانت، هرودوت یا یک خبرنگار امروزی، تصویر اشتباهی را به صورت هدفمند و خودخواسته به ما منتقل کنند، ما آنها را به دروغگویی و جانبداری متهم می‌کنیم. هر چند که تصویر غیرواقعی آنها از تصویر غیرواقعی رستم و هری پاتر کوچکتر و باورپذیرتر است. اینجاست که عنصر نیت یا خواست گوینده و شنونده در عرضه و دریافت تصویر واقعی ذهنی اهمیت می‌یابد و تعیین‌کننده می‌شود.

فرایند عصب‌شناختی دروغ گفتن در مغز ما سه مرحله دارد: سرکوب واقعیت، ایجاد تصویر جایگزین، رویاروشدن با احساس بد ناشی از آن

اما وقتی پای سود دیگری باشد، احساس می‌کنیم در حال بخشندگی و کمک به دیگری هستیم (حتی اگر از جیب مبارک فرد دیگری باشد!). یعنی دست ما برای آن بخش قصه‌سرایی باز می‌شود و راحت‌تر خودمان را فریب می‌دهیم که ما کار بدی نکرده‌ایم!