بریده‌هایی از کتاب علم نافع در قرآن و احادیث

«العلم اکثر من ان یحصی، فخذ من کل شیء احسنه.» همۀ آنچه آموختنی است ارزش آموختن ندارد، خاصه با توجه به محدودیتهای سرمایه‌های فکری و ذهنی و جسمی و زمانی آدمی!

امام علی (ع) دربارۀ این نور و مهم‌ترین خواص آن، که رساندن انسان به مقصد اعلای انسانیت است، می‌فرماید که صاحب چنین نوری «قد احیا بعقله، و أمات نفسه، حتی دقً جلیله، و لطف غلیظه، و برق له لامع کثیر البرق، فأبان له الطریق، و سلک به السبیل، و تدافعته الابواب الی باب السلامه، و دار الاقامه، و ثبتت رجلاه بطمأنینه بدنه فی قرار الامن و الراحه، بما استعمل قلبه، و أرضی ربه» (شریف رضی، نهج‌البلاغه، خطبۀ ۲۲۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۳۱۶/۶۹) یعنی عقلش را زنده داشته و نفسش را کشته است، تا آنجا که درشتیهایش خرد و خشونتهایش نرم شده، و نوری پرفروغ برایش درخشیدن گرفته است که شاهراه توحید را روشن می‌سازد و در پرتوش راه پیموده می‌شود. بدین سان، درها یکی پس از دیگری او را به آستان سلامت مطلق و برای اقامت جاوید می‌رانند و ثابت‌قدم و استوار در جایگاه امنیت و آسایش ثبات می‌یابد؛ زیرا که او قلب خود را به‌کار گرفت و پروردگارش را خشنود کرد.

ارزش علم در انجیل خداوند متعال در سورۀ هفدهم انجیل می‌فرماید: «وای برکسی که نام و عنوان علم و دانش به گوش او برسد و از آن جویا نگردد. او چگونه با دانایان محشور خواهد بود و در آتش جهنم با آنان همنشین خواهد گشت؟ مردم! پویای علم باشید و آن را بیاموزید؛ زیرا علم و دانش ـ فرضاً ـ اگر موجبات سعادت و نیک‌بختی شما را فراهم نیاورد، باعث تیره‌روزی شما نمی‌گردد. اگر علم و دانش مقام شما را رفیع نگرداند، سبب پستی و فروهشتگی منزلت شما نمی‌شود. اگر شما را بی‌نیاز نسازد، تهی‌دستی را برای شما به ارمغان نمی‌آورد. اگر به شما سودی نرساند، زیان‌بخش نخواهد بود. این سخن را بر زبان جاری نسازید که: می‌ترسیم عالم و دانشمند شویم و نتوانیم به مضمون علم و آگاهی خود عملاً پای‌بند باشیم. بلکه باید بگویید: امیدواریم که عالم و دانشمند گردیم و به محتوای آگاهی و علم خود عمل کنیم.

۱. ملاک نافع بودن در مبادی و پیش‌فرضهای علوم است. ۲. ملاک نافع بودن در روش علوم نهفته است. ۳. ملاک نافع بودن در موضوع علم نهفته است. اما ملاک چهارم که نافع بودن هدف و غایت علم است، قابل بررسی و پذیرش است. احادیث زیادی این ملاک را پذیرفته و توضیح داده‌اند. بر این اساس، هدف در قسمت چهارم می‌تواند رساندن انسان به نور علم، رساندن انسان به توحید، یادآور آخرت بودن، مقدمۀ سازندگی فردی یا اجتماعی بودن، و... باشد و همچنین ملاک پنجم که با قیود و شرایطی، علم را نافع می‌داند نیز قابل پذیرش است. این قیود و شرایط شامل، ایمان و تقوا، عمل به علم، رفع نیاز جامعه، تأثیرگذاری و... می‌شوند.