بریده‌هایی از کتاب التیام

تورات سبب انتقال و اسکان هاجر و اسماعیل را حسادت ساره، همسر اول ابراهیم (ع) و بر اثر اصرار او دانسته است. اما از نظر قرآن این ادعا نمی‌تواند درست باشد؛ زیرا هم هاجر و هم ساره، به صراحت قرآن و انجیل و حتی تورات، زنان مورد خطاب و عنایت خدا و مشمول ملاقات ملائک و رسولان آسمانی بودند. حتی اگر به دلایل بشری، نیاز بود از هم دور باشند، چرا این قدر فاصله؟ و چرا در سرزمینی عاری از آب و زرع؟

اکنون بنی‌اسرائیل آزاد است؛ آزاد از اسارت، از قتل پسران و کنیزی دختران؛ از ذلت و تحقیر و بیگاری. اما آزادی به معنای خوشبختی نیست، بلکه فقط زمینهٔ آن است. قوم یا جامعهٔ خوشبخت باید مؤلفه‌های متنوعی را پدید آورد: قانون، کار و تلاش، مقاومت در دشواری‌ها، ایثار در تنگی‌ها... و سر تمام این پیکره، صبر است. استقلال ریشهٔ درستی است که گاه نسل‌های بعد میوهٔ آن را می‌چینند.

مبنای منطقی شبیه‌سازی، این اصل عقلی است: «علل مشابه در شرایط مشابه نتایج مشابه دارند.»

ظهور صورت نخواهد گرفت مگر آن‌که منتظران، مشتاق قیام و جهاد باشند و زمینه را برای حاکمیت قسط و عدل فراهم آورده باشند.

هانا آرنت، فیلسوف یهودی سکولار، در این زمینه چنین عنوان کرد که دین چیزی جز تاول‌های روح زمان نبود که دیگر هرگز احیا نخواهد شد. این نظریهٔ او با انقلاب اسلامی ابطال شد و به دنبال آن میشل فوکو اعلام کرد: ایران (انقلابی) امروز «روح یک جهان بی‌روح است.»

انگاره و تصویر اساسی بنی‌اسرائیل از منجی موعود، در طول قرن‌ها با تحریف و انحراف‌های بسیار آمیخته شده بود. پیامبری که آنان در انتظارش بودند، موسای پر قِساوتی بود که با لشگری آسمانی خواهد آمد و فرعون و لشگریان و تمام ارکان سلطنت را نابود خواهد کرد، پس از آن کلیدهای قدرت و ثروت را به بنی‌اسرائیل خواهد سپرد و خود به عبادت خواهد پرداخت.

حال زنده شدن مرده‌ای دیگر به‌دست یک پیامبر، دیگر برای آن‌ها نه آیتی تازه بود و نه راضی‌کننده. مسئلهٔ اساسی آنان، نه دلایل رسالت مسیح (ع) که محتوای رسالت او بود. یهود به‌گونه‌ای شگفت‌انگیز برای خود حق چانه‌زنی با خداوند، آن‌هم در مسائل اساسی خلقت قائل بود. در واقع عیسی (ع) با شرک بنی‌اسرائیل نمی‌جنگید. احبار و خاخام‌ها و نیز تودهٔ مردم یهود، اکنون بت‌پرست نبودند، بلکه آنان دنیاگرایان منحرفی بودند که دین را برای دنیای خود می‌خواستند.

دو بیمار که به پزشکی حاذق مراجعه می‌کنند و دو نسخهٔ کاملا متفاوت از او می‌گیرند، هیچ‌گاه اعتمادشان به او سلب نمی‌شود؛ چراکه می‌دانند مطابق نیازهای جسمی برایشان نسخه صادر کرده است. کم‌ترین میزان اعتماد بشر به خالق نیز از این جنس می‌باید. اگر کسی به طبابت و رحمت پزشک باور نداشته باشد و توصیه‌ها و داروی او را پشت سر اندازد و بدتر از این‌ها بیماری و نیاز خود را انکار کند، چه می‌توان برایش

دروغ که نخستین بار شیطان آن را ابداع و پس از آن در میان آدمیان منتشر کرد، بیش‌ترین خسارت را در حوزهٔ دین و مسائل دینی داشته است: پیامبران دروغین، مدعیان کذاب، جعل کنندگان حدیث و بانیان بدعت.

اما قرائت یهود و پیروان مسیحی صهیونیسم، نه وفاق و همراهی دو شاخه، بلکه تقابلی هولناک زیر عنوان «جنگ آرماگدون» بین شاخهٔ منحرف بنی‌اسرائیل و مردم جهان است. بنابر تفسیر آنان از گزارش‌های نزد خود، یهودیان، دیگر اقوام را به فجیع‌ترین شکل ممکن سلاخی کرده و قدرت مطلق زمین را به عنوان فرزندان خاص خدا در دست می‌گیرند و دیگر ابنای بشر را بدون جرمی خاص به زیر پای داود (یا همان عیسی) خواهند افکند! قرآن به انسان آموخته که انبیا تفاوتی با هم ندارند و محبت همهٔ انبیا از کودکی در قلب مسلمانان کاشته می‌شود؛ اما بنی‌اسرائیل و یهودیان نه‌تنها چنین نگرش توحیدی و تقریبی ندارند، بلکه غیرصهیون را دشمن خود می‌پندارند. این حقایق تلخ در آثار و مکتوبات

سرنوشت قومی که مطابق سرشت خود، می‌خواهد در اقلیت بماند، آن است که در اثر کمی جمعیت، همواره در پس پردهٔ قدرت باشند نه بر اریکهٔ آن. سرنوشت قومی اندک، با سرشتی کوشا و صابر، می‌تواند آنان را بر فراز پیروزی بر قدرت‌های مهاجم دیگر قرار دهد.

یهود به‌گونه‌ای شگفت‌انگیز برای خود حق چانه‌زنی با خداوند، آن‌هم در مسائل اساسی خلقت قائل بود. در واقع عیسی (ع) با شرک بنی‌اسرائیل نمی‌جنگید. احبار و خاخام‌ها و نیز تودهٔ مردم یهود، اکنون بت‌پرست نبودند، بلکه آنان دنیاگرایان منحرفی بودند که دین را برای دنیای خود می‌خواستند.

یهود به‌گونه‌ای شگفت‌انگیز برای خود حق چانه‌زنی با خداوند، آن‌هم در مسائل اساسی خلقت قائل بود. در واقع عیسی (ع) با شرک بنی‌اسرائیل نمی‌جنگید. احبار و خاخام‌ها و نیز تودهٔ مردم یهود، اکنون بت‌پرست نبودند، بلکه آنان دنیاگرایان منحرفی بودند که دین را برای دنیای خود می‌خواستند.

به هر روی آنچه از قرآن و کتب مقدس بنی‌اسرائیل و نیز تاریخ مشهود است، گویی حس‌گرایی از زمان ابراهیم (ع) و فرزندان اسحاق و بنی‌اسرائیل وجه غالب شناخت دینی آنان بوده است؛ در حالی که شاخهٔ فرزندانش از اسماعیل، در تاریخ به عقل‌گرایی مشهورند و حتّی مشرکان مکه، پیامبر اکرم را پیش از بعثت به عقل مجسّم می‌شناخته‌اند. امیرمؤمنان (ع) در مقولهٔ باور قیامت می‌گوید: اگر هم‌اکنون پرده‌ها کنار رود و بهشت و جهنم برپا و هویدا شوند، چیزی بر یقینم افزوده نخواهد شد! اما حتّی نیای بزرگوار او، حضرت ابراهیم با ایمان به آخرت، برای اطمینان قلبی، آزمونی حسی و تجربی از خدا درخواست می‌کن

اهمیت بازگویی این تاریخ در کلام خدا، از این روست که امّت بنی‌اسرائیل و آیین یهود تنها امّت دینی قابل تعریف و دین مدوّن تا عصر نزول قرآن است. حتی مسیحیت به‌رغم کثرت جمعیّت، هرگز امّتی مستقل از یهود نبود؛ چرا که مسیح (ع) خود یک بنی‌اسرائیلی بود که از سوی خداوند برای اصلاح امّت بنی‌اسرائیل و یهود فرستاده شده بود و نه برای پایه‌گذاری دین و امّتی جدید. هر امّتی، به‌ویژه امّتی که هویت آن را «باور مشترک دینی» شکل می‌دهد

می‌توان گفت بنی‌اسرائیل دوران انتظار را با موفقیت و سلامت نسبی طی کردند، اما پس از ظهور موسی دچار ضعف و انحراف شدند و این ظهور در اثر نافرمانی آنان، با رحلت موسی (ع) و سرگردانی بنی‌اسرائیل ناکام باقی ماند. بنی‌اسرائیل باوجود درک نسبتاً عمیق از روزگار سخت انتظار، درک درستی از روزگار پس از ظهور نداشتند؛ چرا که می‌پنداشتند کار پیامبر موعود آن است که در یک لحظه و با عصا انداختنی دشمنان‌شان را نابود و جهانی سرشار از لذّت و ثروت نصیبشان کند. غافل از آن‌که با ظهور او، هجرت و جهاد و تلاشی سنگین و طاقت‌فرسا آغاز خواهد شد و نجات آنان در گرو جهاد طبیعی و زمینی خواهد بود. از همین روی به موسی (ع) اعتراض می‌کردند که پیش از آمدنت آزار می‌دیدیم و اکنون نیز در سختی و گرفتاری هستیم.

غذای بنی‌اسرائیل در سال‌های هجرت و گریز از مصر و حرکت به‌سوی کنعان، از آسمان می‌امد. غذا آماده بود و وقتشان باید صرف تربیت و آموزش می‌شد. غذا در دو گونهٔ من و سلوی نیازشان را به‌کلی برمی‌اورد، اما پس از مدتی نزد موسی (ع) آمدند و از یک‌نواختی غذا شکوِه آغاز کردند و تقاضای سبزی و عدس و خیار و پیاز داشتند! این خواسته‌ها تنوع‌طلبی نابه‌جایی بود که باعث شد پس از رهایی از ستم فراعنه، دیگر بار مُهر ذلّت و خواری بر پیشانی این قوم بخورد.

یهود، پیامبری نیرومند با اهداف مادی و ارزش‌های غالب زمینی بود؛ پیامبری که بتواند حکومت دنیوی را برای بنی‌اسرائیل، نژادی که برترش می‌دانستند، فراهم آورد. انبیایی که می‌امدند، نه‌تنها چنین آرزویی را برنمی‌اوردند، امکان برآوردن آن را هم نداشتند.

اما پولس مدعی بود که: تفسیر ما دو تن از انجیل متفاوت است. آنچه از این گفتگو برداشت می‌شود، بازکردن باب کفر و بدعت در اصول و مسلّمات کلام عیسی (ع) است؛ نه فروع.

پیش‌تر آمد که رسالت عیسی (ع) بر دو بخش استوار بود: یک. اصلاح و بازسازی تورات از تحریف و بدعت‌ها و سامان‌دادن به قوم بنی‌اسرائیل؛

عبارت آشنا که در عهد عتیق نیز تکرار شده است، بخش ناچیزی از بشارت عیسی (ع) است که در اناجیل کنونی به جای مانده است: وقتی او که روح راستی است، بیاید، شما را به تمام حقیقت رهبری خواهد کرد؛ زیرا او از خود سخنی نخواهد گفت؛ بلکه فقط دربارهٔ آنچه بشنود، سخن می‌گوید. چنان‌که این صفت را در قرآن برای محمد مصطفی (ص) می‌بینیم: مَا یَنْطِق عَن الْهَوَی. إِن هُو إِلَّا وَحْی یُوحَی؛ سخن از روی خواست خود نمی‌گوید؛ نیست این سخن جز آنچه بدو وحی می‌شود. منظور آن‌حضرت این بود که دیگر پیامبران، روح و محتوای پیام را گرفته و با زبان خود در قالب مثال و موعظه و استدلال بیان می‌کنند؛ اما هم معنا و هم الفاظ وحی الهی یک‌جا بر واپسین پیامبر نازل خواهد شد. برای اطمینان از سلامت و بقای آخرین پیام، حتی «آن نبی» حق افزودن یک کلمه به متن پیام نخواهد داشت.

طبیعی است که اگر در یک گفتمان، نیروهای نامتقارن و نامتجانسی باشد که به‌طور منطقی امکان هماهنگی آن‌ها به سبب نبود باور به مبدا و معاد واحد نباشد، آن نیروهای متضاد، در نهایت گفتمانی را که تحت آن فعال‌اند، تکه‌تکه خواهند کرد. این سرنوشت طبیعی باطل است که «نابودشدنی است.» البته نه فقط ازآن‌رو که حق قوی است، بلکه از این زاویه که باطل در درون خویش حامل سبب نابودی خود است!

یک تفاوت اساسی بین «حقیقت» و «واقعیت» در برداشت از واژگان قرآنی وجود دارد. واقعیت همهٔ آن چیزی است که وجود و جریان دارد؛ اعم از خوب و بد، زیبا و زشت، روا و ناروا. اما بخشی از واقعیت، یعنی قسمت خوب و زیبا و روا، حق و حقیقت خوانده می‌شود.

آتش! این مجازات مردی بود که منطق مسلّم او همه را مبهوت کرده بود. ابراهیم (ع) بت‌ها را شکسته بود و تبر را بر دوش بت بزرگ انداخته بود و حالا همه را برای دریافت حقیقت، به‌سوی بت بزرگ راهنمایی می‌کرد! خورشید و ستاره و ماه‌پرستان را با برهان خویش به وادی بهت انداخته بود و نمرود را فقط با یک پرسش و پاسخ ساده از اریکهٔ خدایی پایین کشیده بود! بنابراین باید برای سرکوب پیشرفت این منطق توحیدی، ابراهیم (ع) در آتش عظیم و در برابر چشم مردم، می‌سوخت.

پس از این ماجراهای پرتنشی که در رویارویی با احجام‌پرستان و بت‌پرستان در زندگی او رخ داد، محکوم به سوختن در آتش شد. سرد شدن آتش عظیم نمرود و خروج اعجازآمیز او از آتش، او را در کانون توجه مردم قرار داد و در نهایت به اجبار، و نیز در راستای انتشار کلمهٔ توحید، تصمیم به هجرت گرفت.

ابراهیم (ع) نیز از راه شامات به‌سوی منطقهٔ کنعان یا فلسطین حرکت می‌کند. حرکت و هجرت ابراهیم از بابل به فلسطین سرآغاز انتشار اندیشهٔ توحید در جهان است. تو گویی هجرت از بهترین راه‌های حفظ و گسترش و انتشار عقیده است.

اسماعیل به امر خدا باید در پیشگاه خداوند ذبح شود. سیر امامت به معنای خاص و کامل کنندهٔ اسلام به عنوان دین یگانهٔ خداوند از آدم تا خاتم، از نسل ابراهیم ادامه خواهد یافت و شرط دست‌یابی ابراهیم به مقام امامت، گذشتن از این امتحان دشوار و دردناک الهی بوده است.

بنی‌اسرائیل در حکومت فرعون مردمانی مستضعف بودند که به سبب استفاده در کارهای پست و سخت، از دانش‌های کارآمد و مهارت‌های فنی محروم بودند. آنان گرفتار دو حصار درون و بیرون بودند: هم انگیزه و توان روحی روی پای خود ایستادن را نداشتند، هم گرفتار بردگی فرعونیان بودند.

در مدت ظهور و حضور موسی (ع) در میان بنی‌اسرائیل تنش‌ها و درگیری‌هایی بین او و فرعون از یک سو، و هم‌زمان بین او و بنی‌اسرائیل از سوی دیگر رخ می‌دهد. در همین دوران است که او برای وادار فرعونیان به رها کردن بردگان بنی‌اسرائیلی، تلاش‌های بسیار می‌کند و چون طرفی برنمی‌بندد، خداوند او را از راه معجزات گوناگون یاری می‌کند. گرفتار قورباغه و ملخ و شپش می‌شوند، به خشکسالی می‌افتند و نیل برای آنان خون می‌شود، اما این دشواری‌ها، باز هم اثری نمی‌بخشد.

چالش‌های دوران بیابان برای موسی (ع) و قوم او بخش عمده‌ای از داستان او و بنی‌اسرائیل است که با رجوع به قرآن می‌توان از آن عبرت‌های بزرگ فردی و اجتماعی گرفت.