بریده‌هایی از کتاب تاریخ فلسفه‌ی راتلج؛ جلد پنجم

تجربه باید بر متافیزیک اولویت داده شود

تولد کیهان‌شناسی و فیزیک جدید با احیای نظریه‌های اتمیستی باستانی همراه بود. اتمیسم جدید هم مانند کیهان‌شناسی و فیزیک جدید در برابر نظریه‌ای ارسطویی، یعنی نظریهٔ ملأ ماده و فضای ارسطویی قد علم کرد. اتمیسم جدید، که به‌خوبی تغییر شکل داده بود تا درگیری خود با الهیاتِ معیار مسیحی را به حداقل برساند، به شایسته‌ترین وجه در میانهٔ قرن هفدهم توسط پی‌یر گاسندی پشتیبانی شد؛ موضعی که بخشی از حملهٔ هم‌آوای جمعی علیه فلسفهٔ ارسطویی و مدرسی بود. اندیشمندان دیگری نیز پیش و پس از گاسندی، به حمایت از اتمیسم یا گونه‌هایی از نظریهٔ ذره‌ای ماده پرداختند. از آن میان می‌توان به گالیله و توماس هابز اشاره کرد و نیز به دکارت که شاخص ازدواج موفق میان مکانیک جدید و نظریهٔ ذره‌ای بود که در مرکز دستاوردهای علمی دو قرن بعد باقی ماند. بزرگ‌ترین حامی اتمیسم جدید در انگلستان فیلسوف طبیعی برجسته رابرت بویل (۱۶۹۱ ـ ۱۶۲۷) بود که در میان گروهی بود که به سال ۱۶۶۰ انجمن سلطنتی علوم را بنیان نهادند. بویل در مجموعه‌ای از آثارش از «فلسفهٔ ذره‌گرای جدید» دفاع کرد؛

دیدگاه کپرنیک دربارهٔ حرکت زمین و مرکزیت خورشید قویاً توسط مشاهدات تلسکوپی گالیله در ۱۶۰۹ تأیید شد، اما فهم کامل خورشید مرکزی تا تدوین فیزیک جامعی که جانشین فیزیک ارسطویی شود به تعویق افتاد. این فیزیک جدید به‌تدریج در طول قرن هفدهم شکل گرفت و گالیله و رنه دکارت در صورت‌بندی آن نقش برجسته‌ای داشتند. نقطهٔ عطف این تحول انتشار کتاب نیوتن اصول ریاضی فلسفهٔ طبیعی، همان کتاب مشهور پرینکیپیا، در سال ۱۶۸۷ بود، که مکانیک جامعی را ارائه داد که به ایدهٔ حرکت زمین معنایی فیزیکی می‌داد و فهم عمیقی از مفاهیم مرکزی فیزیک ارمغان آورد. کتاب نیوتن همچنین شامل محاسبات و پیش‌بینی‌های علمی‌یی بود که تا پیش از آن هیچ‌گاه قابل‌تصور بودند.

شهرت پرینکیپیای نیوتن به خاطر ارائهٔ قوانین حرکت و نظریهٔ جاذبه است که شرحی یک‌دست از فیزیک آسمان‌ها و زمین به دست می‌دهد. اما نیوتن درعین‌حال علم خود را الگوی روشی می‌دانست که به باور او می‌توانست بیش از هر روشی در تحقیقات راجع‌به جهان طبیعی مثمرثمر باشد. نیوتن خود تحت‌تأثیر رویکردی به طبیعت بود که در انگلستان در سال‌های جنگ داخلی شکل گرفته بود و بیش از هر چیز برنامهٔ تحقیقاتی فرانسیس بیکن در اوایل قرن به آن شکل داده بود. چیزی که نیوتن به آن رهیافت تجربی سرسختانه افزود، ریاضیاتی استادانه بود که کمتر کسی در آن با او برابری می‌کرد. این ترکیب، قوی‌ترین نظریه‌ای را پدید آورد که تا آن زمان دربارهٔ جهان طبیعی ساخته شده بود.

ناخرسندی از نظریهٔ مدرسی خارج از دانشگاه بروز کرد؛ و به طور خاص در نظریهٔ «پزشکی شیمیایی». به این ترتیب پاراسلسوس سویسی در پزشکی شیمیایی خود به چهار عنصر سنتی، سه «اصل» هم اضافه کرد: جیوه، سولفور و نمک. شرح متفاوت پاراسلسوس پیروان بسیاری را در سراسر اروپای اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم به خود جذب کرد و چنان تأثیرات مهمی بر تحول پزشکی و نظریهٔ شیمی گذاشت که اهمیت‌شان تنها امروزه قابل‌درک است. کم‌وبیش در همین زمان بود که با انتشار منظومهٔ کیهان‌شناختی لوکرتیوس، دی رِروم ناتورا (دربارهٔ ماهیت اشیا)، علاقه به اتمیسم باستانی احیا شد، که به نوبهٔ خود به توجه گسترده‌تری به فلسفهٔ اپیکور اتمیست یونانی، آن‌گونه که باقی مانده بود، انجامید. در قیاس با ارسطو اپیکور صرفاً شرح متفاوتی از خواص ماده به دست نمی‌داد، بلکه الگویی برای تغییر ارائه می‌کرد که اساساً با الگوی ارسطویی متفاوت بود.

. از نظر ارسطو تغییرات خواص یک شیء مفروض را باید بر مبنای خواصی که آن شیء به دست می‌آورد یا از دست می‌دهد توضیح داد؛ گرمی، رطوبت و از این قبیل. بااین‌حال، از نظر اپیکور اتمیست، تغییر در خواص یک شیء را عموماً باید براساس تغییر در آرایش اجزاء، یعنی تغییر در آرایش اتم‌های مختلف‌الشکل آن، توضیح داد که عمده‌ترین علت چنین تغییراتی هم حرکت این اجزاء است. این تلقی جدید از ماده و خواص آن بیان خود را ابتدا در کتاب گالیله ایل ساگیاتوره (به معنای سنجشگر) (۱۶۲۳) یافت

در قطعه‌ای از این کتاب که امروزه دیگر مشهور شده است، گالیله می‌گوید هر وقت جوهر مادی‌یی را تصور می‌کند باید به این فکر کند که این جوهر خواص مشخصی دارد؛ محدود به شکل و اندازهٔ معینی است و در جای خاصی قرار دارد؛ در حرکت یا سکون است؛ با اشیای دیگر در تماس هست یا نیست؛ و در شمار یگانه است یا متکثر. گالیله می‌گوید که با هیچ نیرویی نمی‌تواند در تصور خود این خواص را از آن جوهر جدا کند. این وضع البته در مورد خواص دیگری مانند مزه، رنگ، صدا یا بو مصداق ندارد. این‌ها خواصی نیستند که از نسبت دادن‌شان به یک شیء ناگزیر باشیم، و بدون این‌که آن‌ها را با حواس‌مان حس کرده باشیم به فکرشان نمی‌افتادیم. به این ترتیب گالیله نتیجه می‌گیرد که خواص نوع دوم در عالم خارج موجود نیستند بلکه تنها در آگاهی ما هستند و بدون وجود موجودات زندهٔ دارای حواس این خواص اصلاً وجود نخواهند داشت. این گفته‌های گالیله را معمولاً نخستین کاربرد مدرن تفکیک کیفیت‌های اولیه و ثانویه می‌دانند که بعداً به واسطهٔ لاک شهرت یافت.

در آثار رابرت بویل بود که استدلال‌ها و خصوصاً آزمایش‌هایی که از نظریهٔ ذره‌گرای ماده دفاع می‌کردند به سطح بالاتری از پیچیدگی رسیدند. بویل در جوانی به ایتالیا سفر کرد و در ژانویهٔ ۱۶۴۲ یعنی زمان مرگ گالیله در فلورانس بود. بویل می‌توانست به زبان ایتالیایی بخواند و خودش می‌گوید که کتاب‌های گالیله را خوانده است، اما نمی‌دانیم که سنجشگر را هم خوانده است یا نه. بااین‌حال جالب است که ببینیم تلقی بویل از خواص ماده در سال‌های بعد تا چه اندازه شبیه تلقی این مرد ایتالیایی بزرگ بود. جامع‌ترین اثری که بویل در آن نظریهٔ مادهٔ خود را شرح داد خاستگاه شکل‌ها و کیفیات بر حسب فلسفهٔ ذره‌ای بود (که در سال ۱۶۶۶ منتشر شد گرچه بیشتر قسمت‌هایش سال‌ها پیش نوشته شده بود). بویل در این کتاب به‌تفصیل در رد تلقی مشائیان از خواص ماده و در دفاع از جایگزین کردن آن با یک نظریهٔ ذره‌گرایانهٔ غنی‌تر استدلال می‌کند

بااین‌حال بویل پیش از آن‌که به شواهد برآمده از آزمایش‌های خود بپردازد چیستی نظریهٔ خود را توضیح می‌دهد؛ نظریهٔ او «فرضیاتی» است که «حقایق تاریخی» و آزمایش‌هایی که از پی می‌آیند آن‌ها را تأیید یا رد خواهند کرد. این فرضیه با پذیرش «مادهٔ فراگیر مشترک میان همهٔ اجسام... جوهری ممتد، قابل‌تقسیم و نفوذناپذیر آغاز می‌کند.» فرض دوم این است که علت گوناگونی ماده حرکت اجزاء آن است، که بویل با خشنودی علت این حرکت را به خدا نسبت می‌دهد، زیرا هیچ ضرورتی در این‌که ماده هیچ اندازه‌ای از حرکت داشته باشد وجود ندارد. با مفروض گرفتن این «دو پایه که جامع‌ترین اصول حاکم بر اجسام هستند، یعنی اصل ماده و اصل حرکت» بویل می‌تواند به ماده و خواص یا کیفیت‌های آن بپردازد. بویل می‌گوید که مادهٔ همهٔ اجسام طبیعی یکسان است، «یعنی جوهری ممتد و نفوذناپذیر است.» تفاوت‌های میان اجسام به تفاوت‌ها در «عَرَض‌ها» ی آن‌ها یا همان کیفیت‌های‌شان بستگی دارد

تا این‌جا دلایل بویل در رد نظریهٔ مدرسی خواص ماده و دفاع از نظریهٔ خودش، دلایلی نظری هستند. اما حدود نیمی از کتاب خاستگاه شکل‌ها و کیفیات مشتمل بر مشاهدات و آزمایش‌هایی هستند که به گفتهٔ بویل تنها براساس نظریهٔ ذره‌ای است که می‌توان تفسیر رضایت‌بخشی از آن‌ها به دست داد. به این ترتیب بویل براساس مهارتی که در ریخته‌گری فلزات و سایر پژوهش‌های شیمیایی دارد، استدلال می‌کند که چیزهایی که ما به عنوان تغییرات شیمیایی شاهدشان هستیم براساس اصول مشائی قابل‌توضیح نیستند درحالی‌که براساس نظریهٔ ذره‌ای می‌توان توضیحی کاملاً معقول در موردشان ارائه داد.

اما بهترین نمایندهٔ چیزی که می‌توان آن را دئیسم رایج قرن هجدهمی دانست ولتر بود (۱۷۷۸ ـ ۱۶۹۴) که از بسیاری جهات می‌توان او را شخصیت غالب در روشنگری فرانسوی دانست، حتا اگر او را به‌شخصه متفکری اصیل به شمار نیاوریم. ولتر همان‌طور که در فصل پیشین دیدیم، پیشرفت‌های علمی را از نزدیک دنبال می‌کرد و تا حد زیادی او بود که اسباب رواج اندیشه‌های نیوتن و لاک را در فرانسه فراهم کرد. اما ولتر از میان آثار ایشان انتخاب می‌کرد و اگر مثلاً از دفاع نیوتن از وجود خدا استقبال می‌کرد، همزمان بر تمایل او نسبت به نوع خاصی از رازوری سرپوش می‌گذاشت. چون این موضع خود ولتر بود: ولتر به‌رغم نوساناتی که در اندیشه‌اش بود موضع دئیستی سرسختانه‌ای داشت، به‌شدت دشمن خداناباوری و مادی‌گرایی بود، و در همان حال دشمن مسیحیت و به‌شدت هم نسبت به متافیزیک و هر شکلی از رازوری ناشکیبا بود ــ همین مواضع بود که باعث شده است منتقدان گاه‌وبی‌گاه او را نوعی خداناباور مخفی بدانند (که به‌نظر من غلط است).

اما بهترین نمایندهٔ چیزی که می‌توان آن را دئیسم رایج قرن هجدهمی دانست ولتر بود (۱۷۷۸ ـ ۱۶۹۴) که از بسیاری جهات می‌توان او را شخصیت غالب در روشنگری فرانسوی دانست، حتا اگر او را به‌شخصه متفکری اصیل به شمار نیاوریم. ولتر همان‌طور که در فصل پیشین دیدیم، پیشرفت‌های علمی را از نزدیک دنبال می‌کرد و تا حد زیادی او بود که اسباب رواج اندیشه‌های نیوتن و لاک را در فرانسه فراهم کرد. اما ولتر از میان آثار ایشان انتخاب می‌کرد و اگر مثلاً از دفاع نیوتن از وجود خدا استقبال می‌کرد، همزمان بر تمایل او نسبت به نوع خاصی از رازوری سرپوش می‌گذاشت. چون این موضع خود ولتر بود: ولتر به‌رغم نوساناتی که در اندیشه‌اش بود موضع دئیستی سرسختانه‌ای داشت، به‌شدت دشمن خداناباوری و مادی‌گرایی بود، و در همان حال دشمن مسیحیت و به‌شدت هم نسبت به متافیزیک و هر شکلی از رازوری ناشکیبا بود ــ همین مواضع بود که باعث شده است منتقدان گاه‌وبی‌گاه او را نوعی خداناباور مخفی بدانند (که به‌نظر من غلط است).

به‌نظر من محتمل این است که خداوند در آغاز ماده را به صورت ذراتی جامد، متراکم، سخت و نفوذناپذیر و متحرک آفرید و اندازه و شکل و سایر خواص‌شان و نسبت‌شان در فضا را به ترتیبی قرار داد که به بهترین نحو به هدفی که آن‌ها را برایش آفریده بود نائل آیند؛ و این‌که این ذرات اولیهٔ جامد از لحاظ سختی از هر جسم متخلخل دیگری که از آن‌ها ساخته می‌شود بی‌اندازه سخت‌تر هستند.

از سلطهٔ حقیقی خداوند برمی‌آید که خدای حقیقی، عقلی ذی‌حیات و موجودی قدرتمند است؛ و از باقی کمالاتش برمی‌آید که او متعالی، یا کامل‌ترین است... زمان او از ابدیت تا ابدیت است؛ حضورش از بی‌نهایت تا بی‌نهایت... او برای همیشه دوام خواهد داشت، و در همه‌جا حاضر است؛ و با وجود همواره و همه‌جایی خود فضا و گذر زمان را می‌سازد.

گاهی اوقات برای کشف حقیقت سودمند است که به فاهمه اجازه دهیم فرضیه‌هایی بسازد تا این یا آن مسئلهٔ دشوار را توضیح دهد، به این ترتیب فاهمه با آزمودن این‌که تا چه اندازه مسئلهٔ مربوط به پدیدهٔ مورد نظر را می‌توان، یا نمی‌توان، با این فرضیه حل کرد، درس می‌گیرد؛ حتا از خطای خود.

«بالاترین حقی که انسان نسبت به چیزی دارد یا می‌تواند داشته باشد، و به‌هیچ‌وجه بسته به رضایت دیگران نیست.»