بریده‌هایی از کتاب پایان عصر قاجار

رضاخان با تأیید علما به مشروعیت و مقبولیت عمومی دست یافت و تبلیغات مخالفان خود را خنثی یا کم‌اثر کرد. واقعیت آن بود که رضاخان با ادعای دفاع از اسلام و اجرای درست قوانین شرع آنها را فریب داد و در چند مقطع حساس از اعتبار و نفوذ اجتماعی آنها به نفع خود بهره گرفت.

مردم تهران از خبرهایی که می‌شنیدند و از اعلامیه‌هایی که بر درودیوار می‌دیدند و حتی از عبورومرور قزاق‌ها در شهر نمی‌ترسیدند و حکومت نظامی و تهدیدهای کودتاگران را خیلی جدی نمی‌گرفتند. حتی زیر بیشتر اعلامیه‌های کودتاگران، در پاسخ به «حکم می‌کنم» عبارت رکیک «گُه می‌خوری» دیده می‌شد که گویا مردم و رهگذران به شوخی یا جدی با مداد یا ذغال نوشته بودند.

محمدعلی‌شاه در حمایت از مردان خود ناصرالملک را به دربار فراخواند و با لحنی تند به کاهش دریافتی‌های دربار و حذف سهم شاهزادگان از درآمدهای دولت اعتراض کرد. رئیس‌الوزرا هم با جسارتی ستودنی پاسخ داد که این اقدام او نخستین گام و حرکتی ضروری برای عبور از بحران است و گام‌های بعدی را هم به‌زودی و با قدرت برمی‌دارد. سپس گفت که از نظر من دربار لانهٔ فساد است و شاه هم اگر چشمان خود را باز کند می‌بیند که درباریان مسبب همهٔ مشکلات کشور و رنج‌های مردم هستند.

دشمنان مشروطیت که تردیدهای شاه را حس کرده بودند و فرصت خود را هم اندک می‌دیدند، بدون هماهنگی با او دست به اقدام زدند و همهٔ هوادارانشان را به خیابان‌های پایتخت کشاندند. در نقشهٔ آنها مردم رودرروی مردم می‌ایستادند و آشوب و اغتشاش شهر را فرامی‌گرفت. سپس به بهانهٔ ایجاد نظم و امنیت مجلس را می‌بستند و هسته‌های مدافع مشروطه و محافل انقلابی را متلاشی می‌کردند. به‌این‌ترتیب قانون اساسی لغو و انقلاب به همان شیوهٔ خودش سرنگون می‌شد.

عده‌ای با ادعای دفاع از شریعت و در مخالفت با مشروطه و قوانین تازهٔ کشور در حرم عبدالعظیم جمع شدند و تحصن دیگری را آغاز کردند. آنها از توطئهٔ پنهان بابی‌ها در کسب قدرت و نقشه‌های پلید و خطرناک برای سیطره بر مسلمانان سخن می‌گفتند و تداوم انقلاب و تلاش در مسیر نوسازی را خیانت به اسلام و ضدیت با منافع مردم توصیف می‌کردند. شماری از آنها به‌راستی نگران دین و سنت بودند و از دگرگونی‌های سریع سیاسی و اجتماعی و پیامدهای اجرای قوانین غربی در کشور اسلامی می‌ترسیدند، اما دیگران با شاه و آخوندهای حامی او تبانی کرده و در اجرای بخشی از نقشه‌های دربار، به هدف سرنگونی مجلس و مهار انقلاب در حرم جمع شده بودند. آنها مردان مشروطه و آزادی‌خواهان کشور را به کفر و الحاد و بابی‌گری و فریب علما متهم می‌کردند و برای ایجاد تردید در مردم و شکاف در جامعه از هیچ دروغ و شایعه‌ای شرم نداشتند.

در نگاه مجاهدان تبریزی هر مردی که تسلیم دشمن می‌شد و امان می‌خواست بی‌شرف و بی‌غیرت و شایستهٔ لعن و نفرین بود؛ آنها باور داشتند که مردی و مردانگی جز با فداکاری و جانبازی برای مردم و کشور اثبات نمی‌شود و هیچ ننگی بدتر از ترک جبههٔ انقلاب وجود ندارد. همین باور بود که انقلاب را نجات داد و حملات سخت و سبعانهٔ قشون استبداد را دفع کرد.

نبرد بزرگی که حکومت و جامعه را رودرروی هم قرار داد و به انقلاب مشروطه منتهی شد، برای همهٔ ایرانی‌ها، از علما و نویسندگان مخالف گرفته تا مردم عادی و فرودست جامعه تجربه‌ای تازه و بکر بود و در چارچوب‌های شناخته‌شده و آشنای گذشته جای نمی‌گرفت. این نخستین بار در تاریخ طولانی و پرفرازونشیب ایران بود که مردم رودرروی استبداد ایستادند و برای کاهش قدرت و اختیارات شاه و دربار جنگیدند. گویا جهان ایرانی در گذر از تلاطم‌های دهه‌های پیشین به‌راستی دگرگون شده و در اعتبار بسیاری از سنت‌های قدیم خود و در وفاداری به میراث گذشتگان تردید کرده بود. در پایان این نبرد بزرگ و تاریخی، حکومت استبدادی-و نه خود استبداد-به زانو درآمد و ساختار سیاسی ایران به امید نقش‌آفرینی بیشتر مردم در سرنوشت کشور تغییر کرد.

بحث دربارهٔ سیاست و جامعه و مردم، بدون شناخت تاریخی چقدر خام و مضحک خواهد بود

تاریخ دورهٔ قاجار، یعنی از زمانی که آقامحمدخان پادشاهی خاندان زند را فروشکست تا روزی که اکثریت نمایندگان مجلس شورای ملی در خلع احمدشاه از سلطنت به توافق رسیدند

کاپیتان کاظم‌خان سیاح، رضاخان را به سیدضیا معرفی کرد و از او خواست تا دربارهٔ این افسر قزاق که «به درد کار می‌خورد» فکر کند. ماژور مسعودخان کیهان با این پیشنهاد مخالف بود و می‌گفت: «این افسر قزاق هم بی‌سواد است، هم ترسو، اما اگر قدرت به دستش بیفتد، به همین دو دلیل خطرناک می‌شود».

محمدعلی‌شاه و تمام کسانی که او را در کودتا یاری دادند برای نجات دنیایی تقلا می‌کردند که از مدت‌ها پیش محکوم به زوال بود و تداوم حیات آن حاصلی جز خون‌ریزی و کشته‌های بیشتر و البته بی‌آبرویی قاجارها نداشت؛ و قدرت‌نمایی شاه و کودتا و دخالت‌ها روس‌ها و خشونت قزاق‌ها-جز برای مدتی کوتاه-این دنیای مرده را سرپا نگه نمی‌داشت.