بریده‌هایی از کتاب سنت‌های تاریخی در قرآن کریم

«تَخَلَّقُوا بِأَخْلَاقِ اللهِ» (اخلاق خود را مانند اخلاق خداوند کنید).

قرآن حتی فراتر از این می‌رود و این گروه بشری را که پاکیزه‌ترین و بهترین انسان‌ها در صحنه تاریخ هستند، تهدید می‌کند که اگر به نقش تاریخی خود عمل نکنند و خود را در افق رسالت آسمانی مهیا نسازند، رسالت آسمان تعطیل نخواهد شد و سنت‌های تاریخ هم دست از آنها برنخواهند داشت؛ بلکه دیگران به‌جای آنها خواهند آمد. وقتی این گروه شرایط شاهد بودن را نداشته باشد، سنت‌های تاریخ آنها را کنار زده و کسان دیگری را که از شرایط عینی بهتری برای نقش‌آفرینی برخوردارند، جایگزین آنها خواهد کرد تا الگو و شاهد بر مردم باشند.

مگر دنیای هارون‌الرشید به ما عرضه شد و ما نپذیرفتیم که می‌گوییم ورع ما از او بیشتر است؟

هر فعالیت هدف‌داری نیز عمل تاریخی نیست و سنت‌های تاریخ بر آن جاری نمی‌شوند؛ بلکه بُعد سومی هم وجود دارد و برای اینکه فعالیتی تاریخی باشد و تحت حاکمیت سنت‌های تاریخ قرار بگیرد، باید آن بُعد نیز وجود داشته باشد. بُعد اول فاعل عمل یا سبب آن است، بُعد دوم غایت یا هدف از فعالیت موردنظر و بُعد سوم این است که عمل دارای زمینه‌ای فراتر از خود عامل باشد. این زمینه جامعه است؛ یعنی عملی در قلمرو سنت تاریخی قرار می‌گیرد که موجی فراتر از شخص فاعل ایجاد کند؛ موجی که زمینه [تأثیر] آن، جامعه‌ای است که این فرد جزئی از آن را تشکیل می‌دهد.

رسول خدا (ص) می‌فرماید: «هر کس صبح کند و بزرگ‌ترین دل‌مشغولی او دنیا باشد، هیچ‌چیز از خدا ندارد»

اما مفسر وحدت‌بخش و موضوع‌محور، بر خلاف آن رویه، فعالیت خود را از متن آغاز نمی‌کند؛ بلکه او ابتدا واقعیت‌های زندگی را می‌بیند و نظرش را بر یکی از موضوع‌های اعتقادی یا اجتماعی یا هستی‌شناسانه متمرکز می‌کند، مشکلاتی را که تجربیات اندیشه انسانی درباره آن موضوع طرح کرده و نیز راه‌حل‌هایی که تفکر بشری ارائه نموده و همچنین پرسش‌ها و نارسایی‌هایی را که تجربه‌های تاریخی بروز داده، به‌خوبی فرا می‌گیرد و سپس به متن قرآن، رجوع می‌نماید؛ نه به این منظور که در برابر متن قرآن، فقط نقش شنونده و ثبت‌کننده را بازی کند، بلکه با این هدف که موضوعی آماده و آکنده از انبوهی از افکار و مواضع بشری را در محضر قرآن مطرح کند و با آن به‌صورت سؤال‌وجواب به گفت‌وگو بپردازد؛ مفسر بپرسد و قرآن پاسخ گوید.

بنابراین دو نوع رابطه اجتماعی در برابر ما وجود دارد؛ رابطه اجتماعی با ساختار چهارگانه و رابطه اجتماعی با ساختار سه‌گانه. قرآن کریم به استخلاف باور دارد که همان ساختار چهارگانه رابطه اجتماعی است و بالاتر از باور به این ساختار، آن را از سنت‌های تاریخ معرفی می‌کند. قرآن کریم همان‌طور که _بنا بر آیات گذشته_ دین را یکی از سنت‌های تاریخ برمی‌شمرد، این ساختار چهارگانه را نیز که ساختار دین در زندگی است، از سنت‌های تاریخ می‌داند؛ اما چگونه؟

محتوای درونی، روانی و معنوی انسان، «زیربنا» و وضعیت اجتماعی «روبنا» است و این روبنا فقط متناسب با دگرگون شدن زیربنا تغییر می‌کند.

در اینجا مسئله، تبدیل کردن نیست، بلکه افزودن و ضمیمه کردن شیوه موضوع‌محور به رویکرد جزئی‌نگر است؛ یعنی در تفسیر، دو گام در نظر گرفته شود: ابتدا تفسیر جزئی‌نگر و سپس تفسیر موضوع‌محور.

قرآن کریم آنگاه که از جنبه دوم فرایند تغییر سخن می‌گوید، از بشر و با بشر با تمام خصوصیات بشری سخن می‌گوید، از قبیل: ضعف و قوت، استواری و انحراف، فراهم بودن یا نبودن شرایط عینی در او. از اینجا آشکار می‌شود که جست‌وجو در سنت‌های تاریخ، ارتباطی اصلی و بنیادی با کتاب خداوند، به‌عنوان کتاب هدایتگر و نجات‌دهنده انسان از تاریکی‌ها به‌سوی نور دارد؛ زیرا جنبه‌های عملی فرایندِ تغییر که امری بشری و اجرایی هستند، تابع سنت‌های تاریخ‌اند. به همین دلیل باید [در این زمینه] از قرآن الهام بگیریم و قرآن نیز باید دیدگاه‌ها و داده‌هایی در این زمینه داشته باشد تا بتوان چارچوب کلی نظریه اسلام و قرآن را درباره سنت‌های تاریخ ایجاد کرد.

در مقام تبیین نقش اجتماعی پیامبران و جایگاه ایشان در جامعه، روشن خواهد شد که جایگاه مرفهان سرمست و اسراف‌کنندگان، معارض طبیعی و ضد نبوت است.

قرآن مجید، آنجا که از شکست مسلمانان در جنگ احد، پس از پیروزی قاطع در جنگ بدر سخن می‌گوید، چه می‌فرماید؟ آیا می‌گوید: رسالت آسمانی پس از پیروزی در مرحله پیشین، شکست خورد؟ نه. چنین سخن نمی‌گوید؛ زیرا رسالت آسمانی فراتر از معیارهای پیروزی و شکست به‌معنای مادی آن است. رسالت آسمانی شکست نخورد و هیچ‌گاه شکست نخواهد خورد؛ بلکه این انسان‌ها هستند که شکست می‌خورند، حتی اگر انسان‌هایی باشند که رسالت آسمانی در وجود آنها مجسم شده است؛ زیرا سنت‌های تاریخ بر این انسان حاکمیت دارند.

هنگامی که بر اساس سنت تاریخ، در این دنیا بر جامعه‌ای عذاب نازل شود، تنها به ستمکاران آن جامعه اختصاص ندارد. به همین دلیل قرآن کریم در آیه دیگری می‌فرماید: (وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْکمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ شَدیدُ الْعِقابِ) (از فتنه‌ای که فقط به ستمکاران اختصاص ندارد، پرهیز کنید و بدانید که همانا خداوند سخت مجازات‌کننده است)؛

قرآن می‌فرماید: اگر انسان‌ها عدالت توزیعی را پیاده کنند، دچار محدودیت در ثروت تولیدشده و کمبود محصول نمی‌شوند و دارایی و ثروت و خیرات و برکات آنها افزایش خواهد یافت. اما انسان‌ها این‌طور پنداشتند که عدالت در توزیع، سبب فقر خواهد شد؛ گمان کردند که عدالت در توزیع سبب تقسیم ثروت می‌شود و در نتیجه، فقر مردم را به‌دنبال خواهد داشت؛ در صورتی که حقیقت آن است که سنت‌ها و قوانین تاریخ عکس این را ثابت می‌کند و بر این نکته تأکید می‌ورزد که اجرای شریعت آسمانی و پیاده کردن احکام آن در روابط توزیع، همواره و پی‌درپی موجب فراوانی تولید و فراوانی ثروت‌ها خواهد شد و باعث می‌شود که برکات آسمان و زمین به روی مردم گشوده شود. این نیز یکی دیگر از سنت‌های تاریخ است.

قرآن مجید، آنجا که از شکست مسلمانان در جنگ احد، پس از پیروزی قاطع در جنگ بدر سخن می‌گوید، چه می‌فرماید؟ آیا می‌گوید: رسالت آسمانی پس از پیروزی در مرحله پیشین، شکست خورد؟ نه. چنین سخن نمی‌گوید؛ زیرا رسالت آسمانی فراتر از معیارهای پیروزی و شکست به‌معنای مادی آن است. رسالت آسمانی شکست نخورد و هیچ‌گاه شکست نخواهد خورد؛ بلکه این انسان‌ها هستند که شکست می‌خورند، حتی اگر انسان‌هایی باشند که رسالت آسمانی در وجود آنها مجسم شده است؛ زیرا سنت‌های تاریخ بر این انسان حاکمیت دارند.

وقتی در تاریخ بشر خانواده‌هایی گرد هم آمدند، قبیله تشکیل شد؛ با اجتماع قبایل، عشیره شکل گرفت و با تشکل عشایر، امت به‌وجود آمد. اینها گام‌هایی صحیح در راه پیشرفت و وحدت انسان‌ها بود، ولی هیچ‌یک از این گام‌ها نباید به الگوی آرمانی و به امر مطلق بدل شود.

تغابن چگونه حاصل می‌شود؟ به این صورت که همه جمع می‌شوند و هر فرد که در جایگاه خود در امت، مغبون و خسارت‌زده بوده است، حقش را [با مغبون ساختن اخروی، از کسی که به او خسارت زده بود] می‌گیرد. فرد مغبون در روزی که سخنی جز سخن حق وجود ندارد، حقش را دریافت می‌کند

تعبیر به دین قیِّم به‌معنای آن است که آنچه فطرت انسان و داخل در تکوین، ترکیب و مسیر تاریخی اوست، دین قیِّم است؛ یعنی سرشت انسان این است که این دین، سرپرست و متولی زندگی او باشد. این سرپرستی دینی تعبیری خلاصه از رابطه اجتماعی چهارگانه‌ای است که در این دو آیه آمده است؛ یعنی آیه (إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَةً) و (إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

برای شناخت اینها باید دو پایه ثابت رابطه اجتماعی را بشناسیم. دو رکن اساسی در رابطه اجتماعی وجود دارد: اول، انسان و هم‌نوع او؛ دوم، طبیعت، هستی و زمین. این دو، هم جزئی از ساختار سه‌گانه و هم جزئی از ساختار چهارگانه هستند. به همین دلیل به آن دو، رکن ثابت رابطه اجتماعی می‌گوییم. برای اینکه نقش رکن جدید، یعنی خداوند متعال یا همان بعد چهارم را بشناسیم، باید پیش‌تر دو رکن ثابت را بشناسیم.

زیرا این پژوهش‌ها در واقع تنها گردآوری شماری از گزاره‌های تفسیرِ جزئی‌نگر است که شباهت‌هایی بین آنها دیده شده است. به عبارت دیگر، هرگونه گردآوری یا دسته‌بندی، پژوهش موضوع‌محور نیست؛ بلکه پژوهش موضوع‌محور تنها به بررسی‌هایی گفته می‌شود که یکی از موضوع‌های اعتقادی، اجتماعی یا هستی‌شناسانه زندگی را مطرح سازد و به پژوهش و ارزیابی آن از زاویه نگاهی قرآنی بپردازد، تا نظریه‌ای قرآنی در آن زمینه عرضه کند.

تفسیر موضوعی توان تحول، پیشرفت و غنی‌سازی را دارد و می‌تواند روزبه‌روز پربارتر شود؛ زیرا از یک سو تجربه بشری، به آن ثروت معنایی می‌بخشد و از سوی دیگر پژوهش و تأمل قرآنی در پرتو تجربه بشری، این ثروت را به فهم اسلامی _ قرآنی صحیحی تبدیل می‌کند.

در تفسیر جزئی‌نگر جهت حرکت، از واقعیت به قرآن و از قرآن به واقعیت نیست، بلکه از قرآن به قرآن است. همان‌گونه که بیان شد، نقش مفسر در رویکرد جزئی‌نگر نقشی سلبی است. او ذهنش را از هرگونه سابقه یا طرحی تخلیه می‌کند و در پیشگاه قرآن تنها همچون شنونده می‌نشیند، نه گفت‌وگوکننده‌ای پرسش‌گر.

بررسی و پژوهش برای یافتن نظریه‌های قرآنی و اسلامی، در جایگاه ضرورت و نیازی مبرم جلوه می‌کند، به‌ویژه آنجا که در تعامل انسانِ جهان اسلام، با انسانِ دنیای غرب، نظریه‌های متعدد غرب _با آن پشتوانه عظیم و فرهنگ‌های متنوع در عرصه‌های گوناگون شناخت بشری_ پا به میدان می‌گذارد.

سنت‌ها، نه بیرون از قدرت الهی و در ورای آن، که همگی عبارت‌اند از تجلی، تحقق و تجسم قدرت خداوند؛ زیرا همه، کلمات، سنت‌ها، اراده و حکمت پروردگار در جهان هستند. خداوند متعال بر این مطلب تأکید می‌ورزد تا هم انسان پیوسته با او مرتبط باشد و هم پیوند محکم بین علم و ایمان پابرجا بماند و در نتیجه، انسان در همان زمان که به سنت‌ها با دیدگاه [و روشی] علمی می‌نگرد، نگاه ایمانی هم به آنها داشته باشد.

اهیت ربانی‌ای که قرآن کریم به تاریخ می‌بخشد، جایگزین تفسیر واقعیت‌گرا نیست؛ بلکه خود این تفسیر را به خداوند متعال پیوند می‌دهد تا رویکرد اسلام به ایجاد وحدت بین علم و ایمان در تربیت انسان مسلمان را تکمیل کند.

ماهیت ربانی‌ای که قرآن کریم به تاریخ می‌بخشد، جایگزین تفسیر واقعیت‌گرا نیست؛ بلکه خود این تفسیر را به خداوند متعال پیوند می‌دهد تا رویکرد اسلام به ایجاد وحدت بین علم و ایمان در تربیت انسان مسلمان را تکمیل کند.

سنت‌های تاریخ از نظر قرآن ماهیتی علمی دارند؛ زیرا از ویژگی یک‌نواختی برخوردارند که وجه امتیاز قانون علمی است. نیز ماهیتی ربانی دارند؛ زیرا بیانگر حکمت و حسن تدبیر خداوند در عرصه تاریخ‌اند. همچنین ماهیتی انسانی دارند؛ زیرا انسان را از نقش ایجابی او جدا نمی‌کنند و اراده، اختیار و آزادی او را از کار نمی‌اندازند، بلکه این سنت‌ها هرچه بیشتر بر مسئولیت او در عرصه تاریخ تأکید می‌ورزند.

در تنوع تفسیر و گوناگونی مرام‌ها و مکتب‌های آن و حتی گاهی اختلاف در مسائل موردتوجه و گرایش‌های تفسیری تردید نیست. برخی از تفسیرها به جنبه‌های لفظی، ادبی و بلاغی قرآن می‌پردازند و برخی دیگر محتوا، معنا و درون‌مایه آن را بررسی می‌کنند. در پاره‌ای از تفاسیر با محور قرار دادن احادیث، قرآن را براساس روایات امامان (ع) یا صحابه و تابعان تفسیر می‌کنند و پاره‌ای دیگر، افزون‌بر احادیث، عقل را در جایگاه یکی از پایه‌های اساسی تفسیر و فهم کتاب خداوند سبحان قرار می‌دهند. برخی از تفسیرها جانب‌دارند و با پیش‌فرض گرفتن مواضعی برخاسته از گرایشی خاص تلاش می‌کنند قرآن را بر آن مواضع منطبق کنند و در برابر آن، گونه‌ای دیگر از تفسیر با بی‌طرفی سعی می‌کند خود قرآن را به سخن درآورد و رأی قرآنی را مبنا و پایه آرای مفسر قرار دهد، نه اینکه رأی مفسر را بر قرآن تحمیل کند. بدین‌سان رویکردهای مختلفی در تفسیر قرآن مطرح است.

حاصل تفسیر جزئی‌نگر در خوش‌بینانه‌ترین ارزیابی، گردآوری مجموعه‌ای از معانی قرآنی است که خود این مجموعه هم با نگاهی جزئی‌نگر گرد آمده؛ یعنی در این رویکرد، به‌شمار زیادی از داده‌ها و معارف قرآنی دست می‌یابیم که بی‌ارتباط با یکدیگر، پراکنده و به‌صورت توده‌ای انبوه کنار هم قرار گرفته‌اند، بدون آنکه ارتباط درونی و اندام‌وار این توده انباشته از اندیشه‌ها را کشف کنیم و در پایان نظریه قرآن در هریک از عرصه‌های زندگی را ارائه دهیم.

زمانی که بنی‌اسرائیل در نتیجه ظلم، سرکشی و نافرمانی‌شان به سرگردانی در بیابان دچار شدند، این عقوبت تنها به ستمکاران اختصاص نیافت؛ بلکه شامل حال حضرت موسی (ع) نیز شد که پاک‌ترین و شجاع‌ترین آنها در مبارزه با ستمکاران و طاغوت‌ها بود. شامل حال او هم شد؛ زیرا او هم از آن امتی بود که هلاکت نصیبشان شد. در نتیجه ستم و سرکشی آن قوم، همگی چهل سال سرگردان شدند و این سرگردانی، موسی (ع) را نیز دربرگرفت.