بریده‌هایی از کتاب توهم آگاهی

ولتر: «توهم فراتر از همهٔ لذت‌هاست».

هنگامی‌که جامعه‌ای قبول می‌کند داستان خاصی را بپذیرد (درحقیقت) نگرشی را که تلویحاً در آن داستان آمده می‌پذیرد.

اکثر آگاهی‌های فردی و بااهمیت به نحو قابل‌توجهی کم‌عمق و سطحی هستند؛ به‌طوری‌که تنها به بخش اندکی از پیچیدگی‌های محض این جهان واقفیم و اغلب این حقیقت را درک نمی‌کنیم که بسیار کم می‌دانیم. نتیجهٔ این رویکرد، اطمینان و اعتماد بیش‌ازاندازه به خودمان است، به‌طوری‌که مطمئنیم اشتباه نمی‌کنیم، حتی اگر اطلاعاتمان کم باشد.

زمانی‌که یک رویکرد بر مبنای ارزشی مقدس قرار می‌گیرد پیامدها اهمیت ندارند. یک نمونهٔ جالب از این نوع بدبینی از پژوهشی ناشی می‌شود که توسط مرتضی دهقانی و همکارانش پیرامون رویکردهای ایرانیان نسبت به دنبال کردن برنامهٔ هسته‌ای صورت گرفته است. همان‌طور که ایران با گسترش سرسختانهٔ قابلیت‌های هسته‌ای خود در دههٔ اول قرن بیست‌ویک با بیشتر جامعهٔ بین‌الملل ضدیت کرد، رهبری در ایران به یک مبارزهٔ تبلیغاتی فعال برای تبدیل این موضوع به یک ارزش مقدس برای ایرانیان پرداخت. آنها دنبال کردن انرژی هسته‌ای را بر مبنای صدها سال تاریخ ملی و حتی قواعد مذهبی، به‌مثابهٔ حق طبیعی مردم ایران معرفی کردند. وضعیت فعلی را با تجارب قبلی دولت‌های خارجی که به حق حاکمیت ایران دست‌اندازی کردند، مقایسه نمودند و سعی کردند آن را به روایتی دربارهٔ خودمختاری و ملی‌گرایی تبدیل کنند. متأسفانه کار دهقانی نشان می‌دهد که این نوع از تبلیغات چقدر می‌تواند مؤثر باشد.

موافقان مواضع سیاسی اغلب، سیاست‌هایی را که مردم آنها را پیامدگرا می‌دانند در شرایط مبتنی بر ارزش مطرح می‌کنند تا نادانی مردم را پنهان کنند، از تعدیل نظرات جلوگیری کنند و مانع مصالحه و سازش گردند.

ظاهراً، واکنش‌های شدید اخلاقی به دلیل نیاز ندارند. باورهای سیاسی محکم نیز همین‌طور هستند. گاهی اینکه پیامدهای یک سیاست را درک کنیم یا نه بی‌اهمیت است. چنین رویکردهایی مبتنی بر تحلیل علّی نیستند. ما اهمیت نمی‌دهیم که یک سیاست معین نتایج خوب یا بدی را به‌بار خواهد آورد یا خیر. آنچه اهمیت دارد ارزش‌های تقدیس‌شده به‌واسطهٔ آن سیاست است.

اینترنت منبع اصلی اطلاعات و هستهٔ مرکزی جامعهٔ آگاهی ما محسوب می‌شود. اینترنت منبع بی‌پایانی از حقایق را در اختیار ما قرار می‌دهد

تغییر باورها بسیار دشوار است چراکه آنها با ارزش‌ها و هویت ما عجین گشته‌اند و جامعه در آن سهیم است. علاوه‌براین آنچه عملاً در سر ماست، انگاره‌های علّی پراکنده و اغلب اشتباه است. این توضیح می‌دهد که چرا زدودن باورهای نادرست غالباً مشکل است. گاهی جوامع علم را به‌درستی درک نمی‌کنند، معمولاً به‌نحوی که با انگاره‌های علّی ما پشتیبانی می‌شود. و توهم آگاهی بدین معناست که ما فهم خود را اغلب تا حد کافی بررسی نمی‌کنیم. این دستورالعملی برای تفکر ضد علم است.

مردم مانند زنبور هستند و جامعه مانند لانهٔ زنبور: هوش نه به مغزهای منفرد بلکه به ذهن جمعی وابسته است. در عمل افراد نه‌تنها به آگاهی ذخیره‌شده در مغزشان، بلکه به آگاهی‌های موجود در جاهای دیگر مانند بدن خود، محیط اطراف خود و به‌ویژه آگاهی‌های موجود در دیگر افراد نیز تکیه می‌کنند

بخش مهمی از آموزش شامل آگاهی از این است که آیا یک ادعا قابل‌اعتماد است یا نه، چه‌کسی می‌داند و اینکه آیا احتمال دارد که آن شخص به ما حقیقت را بگوید. هیچ پاسخ قطعی برای اظهارنظر درمورد آنها وجود ندارد، اما یک فرد آموزش‌دیده در پاسخ به آنها نسبت به یک فرد آموزش‌ندیده بهتر عمل می‌کند. این مطلب تنها در علم صادق نیست. این درمورد هر چیزی که تعلیم می‌دهیم صادق است، چه قانون باشد، چه تاریخ، جغرافیا، ادبیات، فلسفه یا هر چیز دیگری.

لندائر سپس مقدار اطلاعات در دست افراد یعنی ظرفیت پایگاه دانش آنها را محاسبه کرد، با این فرض که آنها با همین سرعت یکسان در یک دورهٔ ۷۰ ساله از عمر خود به یادگیری می‌پردازند. هر تکنیکی را که آزمود، به جواب نسبتاً یکسانی منجر شد: ۱ گیگا بایت. او ادعا نکرد که این جواب دقیق است. اما حتی اگر ده برابر اشتباه باشد، حتی اگر مردم ۱۰ برابر بیشتر یا کمتر از ۱ گیگا بایت ذخیره کنند، این مقدار همچنان بسیار ناچیز است. این میزان تنها بخش بسیار کوچکی از داده‌هایی است که یک لپ‌تاپ مدرن می‌تواند در خود ذخیره کند. انسان‌ها مخزن دانش نیستند.

مردم اغلب مواضع محکمی درمورد موضوعات دارند، مواضعی که مبنای ناچیز و ضعیفی دارند، یقیناً آن‌قدر ناچیز که قادر به بیان آن نیستند. اما نباید این‌گونه باشد. پژوهش‌های ما نشان می‌دهد که از بین بردن توهم فهم مردم با درخواست از آنها به‌منظور ارائهٔ یک توضیح علّی مفصل شدت مواضع آنها را نیز کمتر می‌کند. باتوجه‌به پیامدهای منفی افراط‌گرایی، ازجمله بن‌بست‌های سیاسی، ترور و جنگ، این به‌نظر اتفاق خوبی است.

مکاتبات توسط متخصصین انجام می‌شود. آن متخصصین فکر می‌کنند که همه باید آنچه را که می‌نویسند بفهمند، زیرا متخصصین آن را می‌فهمند. این همان نفرین آگاهی است. این نتیجهٔ مشارکت در جامعهٔ آگاهی است-عدم جداسازی آنچه در سر خود فرد است از آنچه در سر افراد دیگر قرار دارد.

چقدر باید این رأی به برچسب‌گذاری مواد غذایی اصلاح‌شدهٔ ژنتیکی را جدی بگیریم وقتی از سوی همان مردمی است که معتقدند باید تمامی مواد غذایی حاوی دی‌ان‌ای برچسب‌گذاری شوند؟ به‌نظر این از اعتبار آن آرا می‌کاهد. ظاهراً این حقیقت که اکثریت قاطع مردم ترجیح خاصی دارند، بدین معنا نیست که نظرشان آگاهانه است.

ذهن انسان، هم نبوغ‌آمیز عمل می‌کند و هم اسف‌بار، هم درخشان ظاهر می‌شود و هم نابخرد.

اگر ۵ ماشین به مدت ۵ دقیقه ۵ وسیله را بسازند، چقدر طول می‌کشد که ۱۰۰ ماشین ۱۰۰ وسیله را بسازند؟ نکته همین‌جاست، جواب ۱۰۰ نیست. آنچه در هر سه مسئلهٔ سی‌آرتی مشترک است این است که پاسخ نادرست سریع و ناگهانی به ذهن می‌رسد. برای رسیدن به پاسخ صحیح، پاسخ شهودی باید سرکوب شود و محاسباتی انجام دهید. اکثر مردم خود را اذیت نمی‌کنند. به‌جای آنکه پاسخ نادرست را سرکوب کنند و با کمی تأمل به کشف جواب صحیح بپردازند، تنها پاسخ شهودی، یعنی اولین جوابی که ناگهان به ذهنشان می‌رسد را نسنجیده اعلام می‌کنند.

۱. در یک مقیاس از ۱ تا ۷، میزان درک شما از اینکه زیپ چگونه کار می‌کند چقدر است؟ ۲. زیپ چگونه کار می‌کند؟ تا آنجایی که می‌توانید تمامی مراحلی را که در کارکرد زیپ دخیل است با ذکر جزئیات شرح دهید. اگر مانند اکثر شرکت‌کنندگان کیل و رزنبلیت باشید، (احتمالاً) در کارخانهٔ تولید زیپ کار نمی‌کنید و برای پاسخ‌گویی به سؤال دوم اطلاعات کمی دارید. شما دقیقاً نمی‌دانید که زیپ چطور کار می‌کند، بنابراین ما این پرسش را مطرح کردیم: ۳. حالا در یک مقیاس مشابه از ۱ تا ۷، میزان دانش خود از اینکه زیپ چطور کار می‌کند را دوباره ارزیابی کنید. در این زمان شما با کاهش نمرهٔ خود حقارت بیشتری را به نمایش می‌گذارید. پس از تلاش برای توصیف اینکه زیپ چطور کار می‌کند، اکثر مردم متوجه می‌شوند که ایده‌های اندکی دارند و بنابراین امتیاز آگاهی خود را تا یک یا دو نمره کاهش می‌دهند.

نکته این نیست که مردم نادان هستند. نکته این است که مردم نادان‌تر از چیزی هستند که فکر می‌کنند. ما کم‌وبیش دچار توهم دانستن هستیم،

دیدگاه‌های مبتنی بر ارزش‌های مقدس جذاب هستند چراکه کار را ساده می‌کنند. می‌توان از تمامی آن تحلیل‌های علّی پرجزئیات و ناخوشایند اجتناب کرد.

چرا کتابی نوشته می‌شود که به بیان واضحات می‌پردازد؟ چرا ایده‌هایی ارائه می‌شود که انتظار نداریم مردم فکر کنند واقعاً جدیدند؟ به‌این‌خاطر که این ایده‌ها تنها زمانی واضح هستند که به آنها می‌اندیشید. زمانی‌که این کار را نمی‌کنید، وقتی‌که مشغول زندگی روزمرهٔ خود هستید و از آنها آگاه نیستید، به‌شکل کاملاً متفاوتی فکر می‌کنید. مردم اغلب در توهمی از فهم زندگی می‌کنند

ما به‌هیچ‌وجه نمی‌توانیم همه‌چیز را بفهمیم، به‌طوری‌که خردمندان حتی برای این کار خود را به زحمت نمی‌اندازند. ما به دانش انتزاعی، مبهم و تحلیل‌نشده اعتماد می‌کنیم.

اکثر آگاهی‌های فردی و بااهمیت به نحو قابل‌توجهی کم‌عمق و سطحی هستند؛ به‌طوری‌که تنها به بخش اندکی از پیچیدگی‌های محض این جهان واقفیم و اغلب این حقیقت را درک نمی‌کنیم که بسیار کم می‌دانیم. نتیجهٔ این رویکرد، اطمینان و اعتماد بیش‌ازاندازه به خودمان است، به‌طوری‌که مطمئنیم اشتباه نمی‌کنیم، حتی اگر اطلاعاتمان کم باشد.

افرادی مانند الون ماسک، استیون هاوکینگ و بیل گیتس هشدار داده‌اند که فناوری می‌تواند آن‌چنان پیچیده شود که تصمیم بگیرد به‌جای دنبال‌کردن اهداف انسان‌هایی که آن را خلق کردند، اهداف خود را دنبال کند.

ما اغلب فکر می‌کنیم که هوش و مهارت‌های اجتماعی رابطهٔ عکس دارند.‌ تقریباً در هر فیلم دهه‌هشتادی، یک شخصیت کلیشه‌ای بی‌عرضه را خواهید یافت که در ریاضی یا فیزیک فوق‌العاده است، اما نمی‌تواند یک گفتگوی ساده با جنس مخالف داشته باشد. این تصاویر رابطهٔ عمیق میان هوش گروهی و فردی را مستور می‌سازد. همان‌طور که به‌زودی خواهیم دید، باهوش‌ترین فرد میان ما-به معنای موفق‌ترین فرد-احتمالاً کسانی هستند که در درک دیگران تواناترند.

فیلسوف و فعال سیاسی بزرگ برتراند راسل می‌گوید «برای آن دسته از عقایدی که با حرارت و تعصب همراهند همواره زمینه و مبنای مناسبی موجود نیست.‌» کلینت ایست‌وود ) در این زمینه(صریح‌تر بود: «افراط‌گرایی بسیار ساده است، شما موضع خود را دارید و همین. این اندیشهٔ زیادی را نمی‌طلبد».

تخصص یعنی شما دارای مهارت‌هایی هستید و همچنین آگاهی از آنچه ماهر بودن را به‌بار می‌آورد. نادانی یعنی شما هیچ‌یک را ندارید. این دو چیزی را توصیف می‌کنند که معمولاً با عنوان اثر دانینگ-کروگر شناخته می‌شود، کسانی که بدترین عملکرد را دارند بیشتر از دیگران در مهارت‌های خود غلو می‌کنند. با دادن یک تکلیف به گروهی از مردم و سؤال از آنها درمورد اینکه فکر می‌کنند در انجام آن تکلیف چقدر موفق بوده‌اند، این اثر مشخص می‌شود. کسانی که عملکرد ضعیفی دارند از میزان موفقیت خود در انجام آن کار برآورد خوش‌بینانه‌ای دارند؛ کسانی که عملکرد قدرتمندی دارند اغلب عملکرد خود را دستِ‌کم می‌گیرند. این اثر بارها در آزمایشگاه روان‌شناسی و در بسیاری از محیط‌های واقعی: در میان دانش‌آموزان، در محیط‌های کاری و در میان پزشکان تشخیص داده شده است.

بمب هسته‌ای با نام «پسرک» که در سال ۱۹۴۵ در هیروشیما منفجر شد دارای قدرتی معادل ۱۶ کیلوتن تی‌ان‌تی بود و برای نابودکردن بخش اعظم شهر و کشتن تقریباً صدهزار نفر کافی به‌نظر می‌رسید. دانشمندان طراح بمب «میگو» انتظار داشتند این بمب قدرتی معادل ۶ مگاتن داشته باشد؛ یعنی حدود ۳۰۰ برابر قدرت «پسرک». اما «میگو» با قدرتی معادل ۱۵ مگاتن منفجر شد که تقریباً هزار برابر قدرتمندتر از «پسرک» بود. دانشمندان می‌دانستند که انفجار مهیب خواهد بود اما قدرت بمب را به‌اشتباه یک‌سوم میزان واقعی تخمین زده بودند. این اشتباه به‌واسطهٔ عدم درک صحیح خواص یکی از مؤلفه‌های اصلی این بمب پیش آمد، عنصری که لیتیوم-۷ خوانده می‌شود. پیش از انفجار کسل براوو، دانشمندان بر این باور بودند که لیتیوم-۷ نسبتاً خنثی است. درواقع لیتیوم-۷ زمانی که با نوترون‌ها بمباران شود به‌شدت واکنش نشان می‌دهد و اغلب با تبدیل به یک ایزوتوپ ناپایدار هیدروژن که به دیگر اتم‌های هیدروژن می‌پیوندد فرومی‌پاشد.

حافظهٔ بشر متناهی و استدلال انسانی محدود است. دانشجویان تاریخ قادرند به‌شکل محدودی بفهمند و درک کنند. درنتیجه مایلیم ساده‌سازی کنیم. یکی از روش‌هایی که با آن ساده‌سازی می‌کنیم، قهرمان‌پرستی است

هیچ‌کس زمان کافی برای مطالعهٔ بسیاری از وقایع را ندارد. اطمینان داریم که به‌جز حوزه‌هایی معدود که در آنها مهارت خود را گسترش داده‌اید، سطح آگاهی شما از سازوکارهای معمولی-که نه‌تنها به کنترل ابزار و وسایل می‌پردازند، بلکه سازوکارهایی که چگونگی شروع وقایع، نحوهٔ وقوع آنها و اینکه چطور یک واقعه به واقعهٔ دیگری منجر می‌شود را تعیین می‌نمایند-نسبتاً سطحی و کم‌عمق است. ما به‌هیچ‌وجه نمی‌توانیم همه‌چیز را بفهمیم، به‌طوری‌که خردمندان حتی برای این کار خود را به زحمت نمی‌اندازند. ما به دانش انتزاعی، مبهم و تحلیل‌نشده اعتماد می‌کنیم.

امیدوار بودیم که از بین بردن توهم فهم، مردم را نسبت به اطلاعات جدید درمورد آن موضوع کنجکاوتر و مشتاق‌تر کند. این آن چیزی نیست که بدان پی برده‌ایم. برخلاف تصور، مردم پس از آنکه می‌فهمند در اشتباهند، تمایل کمتری به پیگیری اطلاعات جدید پیدا می‌کنند. توضیح علّی، روشی مؤثر برای نابودی توهم است، اما مردم نمی‌خواهند که توهمشان از بین برود. در کلام ولتر: «توهم فراتر از همهٔ لذت‌هاست». از بین بردن توهم می‌تواند باعث انزوای مردم شود. مردم دوست دارند احساس موفقیت کنند نه بی‌کفایتی و ناکارآمدی.