بریده‌هایی از کتاب فرهنگ، خرد و آزادی

این بد است که ما هنوز فیلسوف نشده، خود را صاحب رسالتِ تعلیم و هدایت و ارشاد فیلسوفان و متفکران و فقیهان و مفسران بدانیم و نسخه صلاح و اصلاح بنویسیم.

ما می‌توانیم به‌طریق عادی اطلاعاتی درباب فرهنگ‌ها و وضع زندگی اقوام و مردمان مناطق عالم به‌دست آوریم، اما فهم این عالم و آنچه در آن می‌گذرد بدون رجوع به‌فلسفه میسر نیست و برای شناخت غرب رسوخ در فلسفه ضرورت دارد.

جهان کنونی در وضع خطرناکی قرار دارد و به‌قول رنه شار، شاعر بزرگ معاصر فرانسه، بربام نیروگاه‌های اتمی خانه ساخته و سکونت گزیده است. خرد سیاسی و فضیلت فکری نیز دیگر آن قوت ندارد که پادزهر حماقت‌های کسانی باشد که کلید زرادخانه‌های سلاح‌های مخوف در دست آنهاست. این جهان را اگر دستگیری حق و مدد تفکر و همت ناشی از معرفت، از آشوب کنونی نرهاند چه‌بسا که در ورطه‌های تباهی فرو افتد. عقل جهان کنونی در جنگ و ستیز و نفی و انکار و بازی و سرگرمی با ابزار تکنیک جمع شده است.

فرهنگ ضامن حفظ سلامت جامعه و پشتوانه عقل و تدبیر است. اگر قومی با فرهنگ حقیقی و مآثر تاریخی دمساز باشد، در راه سرگردان نمی‌شود و مشکلات و موانع و مسائل را درست درمی‌یابد و مهم را با غیر مهم و پایدار را با گذرا اشتباه نمی‌کند.

مردمی که از تفکر رو گردانده‌اند و به‌عادات تاریخی خودـ که نام آن را «فرهنگ» می‌گذارند ـ تسلیم شده‌اند، نسبت به‌گذشته تذکر ندارند و از تاریخ درس نمی‌آموزند و امکان‌های اکنون و آینده را نمی‌شناسند. این‌ها گرفتار حوالت تاریخی‌اند و اگر داعیه خردمندی و تدبیر دارند وضعشان شبیه وضع کسی است که برسر شاخ نشسته است و بُن را می‌بُرد. در این وضع غلبه حوالت تاریخی به‌نهایت می‌رسد. یعنی وقتی مردمی باشند که غافل از امکان‌ها و توانایی‌ها خود را به‌هرکاری قادر بپندارند و قدرت و اختیار خود را به‌هیچ شرطی مشروط ندانند، از آزادی چگونه می‌توان سخن گفت؟ کسی که از گذشته بریده و از اکنون خود خبر ندارد و نمی‌داند به‌کجا باید برود و برای فرار از این معانی، خود را با الفاظ و نزاع‌های لفظی سرگرم می‌کند، راه به‌کجا تواند بُرد؟

به‌آسانی می‌توان پذیرفت که بشر آزاد و مختار است، و اما آزادی و اختیار را با این توهّم که هرکس، هروقت و در هرجا هرچه بخواهد می‌تواند انجام دهد نباید اشتباه کرد. اگر این‌طور بود که هرقومی به‌محض اینکه چیزی را می‌خواست به‌آن می‌رسید، اکنون اقوام بسیاری در جهان گرفتار پریشانی در فکر و سیاست و ناتوان از بنیاد کردنِ نظام علمی و آموزشی و قضایی و اداری نبودند. اینها علم و نظم و قانون را در لفظ می‌ستایند، اما حوالتشان چیز دیگر است و گاهی این حوالت راه علم و قانون را بر آن‌ها می‌بندد.

ما معمولاً چون در آموختن فلسفه به‌اجزا و مسائل و نحوه استدلال توجه می‌کنیم و به‌تحقیق در آن اجزا و به‌رد و اثبات و نقض و ابرام می‌پردازیم، کمتر به‌اثری که جوهر و حقیقت یک فلسفه می‌گذارد پی می‌بریم.