بریده‌هایی از کتاب روش‌شناسی فلسفی

دو ویژگی متمایز کننده و ابتدایی دیالکتیک شکل استدلالی و نیز جایگاه تناقض در آن است. این دو ویژگی با هم هم پوشانی دارند و مانعه الجمع نیستند. در «واقع دیالکتیک هم آگاهی پایان ناپذیر و تضادی کامل در عقل است و هم کوششی ست به منظور حل و رفع کردن آن». به سبب این واقعیت، دیالکتیک تضادی تمام و کمال و مطلق در فلسفه است. تضاد، پایهٔ دیالکتیک است.

کلمهٔ دیالکتیک از کلمهٔ یونانی دیالکتوس به معنای مکالمه یا بحث نشأت گرفته است. در دورهٔ یونان باستان، دیالکتیک زنون روشی بود که از طریق بررسی نتایج و تبعات منطقی (یک ادعا) آن را رد می‌کرد. برای سوفیست ها، دیالکتیک تنها ابزار پیروزی در یک مباحثه قلمداد می‌شد. دیالکتیک خلوص خود را در روش سقراطی بازیافت. در فلسفهٔ افلاطون دیالکتیک به نظریهٔ ایده ها تبدیل شد.

بنابراین می‌توان قانون تضاد و تقابل را (به عنوان) اصل نخست دیالکتیک، در فلسفهٔ هراکلیتوس یافت. تناقض نقشی بسیار مهم هم در دیالکتیک جدید و هم در دیالکتیک سنتی ایفا می‌کند.

بارزترین و بنیادی ترین ویژگی دیالکتیک جایگاه «تناقض» در آن است. در واقع تناقض در دیدگاه دیالکتیکی یک نقص و ضعف محسوب نمی‌شود بلکه نقش مهمی درآن ایفا میکند.

دیالکتیک سقراط مفهومی یا تعریفی است. هدف نخست دیالکتیک سقراط حصول تعاریف صحیح از مفاهیمی مانند مفاهیم اخلاقی عدالت، فضیلت و غیره و مفاهیم فلسفی معرفت، خردمندی و ... برای توضیح این مفاهیم است. لازم به ذکر است که تعریف براساس نظر سقراط باید در برگیرندهٔ دقت، تمایز، انسجام و معرفت باشد

سقراط به صورت مستقیم موضع طرف مقابل را مورد انتقاد قرار نمی داد بلکه از طریق مکالمه به او کمک می‌کرد تا تناقضات موضع خود را دریابد و نابسندگی و عدم کفایت آن را تشخیص دهد و در موضع خود تجدید نظر کند. روش او فن مامایی عقلانی‌ نامیده شده است

در نظر سقراط دیالکتیک هنر کشف تعریف بسنده و رضایتبخش یا رد تعاریف ناقص از بعضی (مفاهیم) اخلاقی یا اصطلاحات دیگر است که به از طریق استفادهٔ نظام‌مند از پرسش و پاسخ صورت می‌پذیرد. بنابراین او در مقابل سوفیست‌ها ایستاد زیرا هدف اصلی او جستجوی حقیقت یا دستیابی به معرفت بود. ویژگی اصلی روش سقراط، شکل مکالمه ای آن است. لازم به ذکر است که روش سقراطی نه فقط شیوه ای دیالکتیکی بود بلکه در عین حال تکنیکی برای کشف قطعی حقیقت نیز بود. تصوری که پشت چنین شیوه‌ایست، اعتقاد راسخ سقراط است مبنی بر اینکه علی رغم تنوع عقاید، حقایقی فراگیر و کلی وجود دارند که همهٔ انسانها می‌توانند در مورد آنها به توافق برسند. به سبب چنین عقیده ای او می‌کوشید چنین حقایقی را به وسیلهٔ گفتگو برملا کند.