بریده‌هایی از کتاب سیصد و شصت و پنج روز در صحبت حافظ

سخن بر وفق فهم مستمع گوی اگر خواهی که دارد با تو میلی هر آن عاقل که با مجنون نشیند نگوید جز حدیث روی لیلی

در لباسِ حُسنِ لیلی جلوه کرد صبر و آرام از دلِ مجنون ربود در حقیقت، خود به خود می‌باخت عشق لیلی و مجنون به‌جز نامی نبود جامی

اگرچه دوست به چیزی نمی‌خرد ما را به عالمی نفروشیم مویی از سرِ دوست

مؤمن و کافر خدا گویند لیک در میان هر دو فرقی هست نیک آن گدا گوید خدا از بهر نان متقی گوید خدا از عین جان سال‌ها گوید خدا آن نان‌خواه

زلفِ آشفته او موجبِ جمعیتِ ماست چون چنین است پس آشفته‌ترش باید کرد کمال خجندی

او دریافته است که همه آثار وجودی معشوق از جنس زیبایی و مهر و خیر و خوبی است. چنان که در معشوقِ زمینی نیز چنین است که اگر لبخند رضایتی بر لب آورد دیگر همه کارها درست است، و این است معنی آنکه شاعران می‌کوشند تا کارها و مشیت‌های الهی را بر مردم توجیه کنند. این توجیه در سایه همان تجلی زیبایی است چنان که در صحیفه وجود آدمیان نیز، محبت مادر آیتِ لطفی است که در پرتو آن همه کارهای مادر تفسیر به خیر و خوبی می‌شود. چنان که اگر کودک را شیر دهد به همان دلیل است که از شیر بازگیرد. یعنی هردو محبت و لطف است. منع و عطای او هردو در قیاس به حال کودک، مهربانی است و حال مردمان نیز چون حال کودکان است که نمی‌توانند انواع لطف‌ها را دریابند بلکه بعضی را قهر و بعضی را لطف می‌پندارند و ندانند که به گفته هاتف اصفهانی: ز تو گر تفقد و گر ستم بود آن عنایت و این کرم همه از تو خوش بود ای صنم چه وفا کنی چه جفا کنی

آن کس که همنشین معشوق حقیقی شده و عطر و طعم وصال او در دل و جانش نشسته است به هیچ معشوق دیگری رضایت نمی‌دهد زیرا مصاحبت خوبی و زیبایی و دانایی نیز آدمی را خوگر می‌کند و وسوسه شیرصولت این عادت از عادت‌های باطل دنیوی که عامه مردم در چنگ آنها گرفتارند بسی قوی‌تر و قهارتر است و آن را هیچ درمانی جز وصال نیست و حافظ که نازپروردِ چنین وصال نازنینی است التماس و تمنایش از معشوقش همین است که آزار من مجوی و مرا به وصال خویش خوشدل دار. و زهی التماس و تمنا که خود عین برآوردن مقصود است چنان که موسی را همان "ارنی" عین دیدار بود اگرچه به ظاهر مردود شد: موسای طور عشقم در وادی تمنّا مجروحِ "لن ترانی چون خود هزار دارم سعدی

می نوش که عمر جاودانی این است خود حاصلت از دور جوانی این است هنگام گل و مل است و یاران سرمست خوش باش دمی که زندگانی این است خیام

آدمی در عالمِ خاکی نمی‌آید به دست عالمی دیگر بباید ساخت و ز نو آدمی

و "خرابات" آنجاست که عاشق، طاق و رواق خودپرستی را خراب می‌کند و خانه‌اش در نور خدا غرق می‌شود: ‫در خرابات مغان نور خدا می‌بینم ‫وین عجب بین که چه نوری ز کجا می‌بینم ‫حافظ

به خدای سوگند که هیچ خورشیدی طلوع یا غروب نکرد مگر آنکه تو در آن میان وسوسه دل و جان من بودی و با هیچ قومی به گفتگو ننشستم مگر آنکه سخن من با ایشان همه از تو بود و هیچ نفَسی از سینه من به‌حزن یا به‌شادی برنیامد مگر آنکه یاد تو و نام تو با آن نَفَس مقرون بود و آبی از سرِ تشنگی ننوشیدم الّا آنکه خیال تو را در آن آب مشاهده کردم

حافظ نه غلامی‌ست که از خواجه گریزد صلحی کن و باز آ، که خرابم ز عتابت

معشوق حافظ حافظ از محبّان خداست و به مصداق سخن مولانا که گفت: هرکه عاشق دیدیش معشوق دان کاو به نسبت هست هم این و هم آن دلبران بر بیدلان فتنه به جان جمله معشوقان شکارِ عاشقان خود نیز از محبوبان حضرت حق و از مستوران خیمه عزّتِ اوست که چون سخنش در آن درگاهْ مُهرِ قبول یافت مقبولِ طبع مردم صاحب‌نظر گردید و مِهرش در دل عارف و عامی بنشست: دلنشین شد سخنم تا تو قبولش کردی آری آری سخنِ عشق نشانی دارد

بهای نیم کرشمه هزار جان طلبند نیازِ اهلِ دل و نازِ نازنینان بین حقوقِ صحبتِ ما را به باد داد و برفت وفای صحبتِ یاران و هم‌نشینان بین

صحنِ بُستان ذوق‌بخش و صحبتِ یاران خوش است وقتِگل‌خوش‌باد کزوی وقتِ میخواران خوش است

کنون که می‌دمد از بوستان نسیمِ بهشت من و شرابِ فرح‌بخش و یارِ حورسرشت چمن حکایتِ اردیبهشت می‌گوید نه عاقل است که نسیه خرید و نقد بهشت به می عمارتِ دل کن که این جهانِ خراب بر آن سر است که از خاک ما بسازد خشت گدا چرا نزند لافِ سلطنت امروز که خیمه سایه ابر است و بزمگه لبِ کشت وفا مجوی ز دشمن که پرتوی ندهد چو شمعِ صومعه افروزی از چراغِ کنشت مکن به نامه‌سیاهی ملامتِ منِ مست که آگه است که تقدیر بر سرش چه نوشت قدم دریغ مدار از جنازه حافظ که گرچه غرقِ گناه است می‌رود به بهشت

و اللهِ ما طلعت شمسٌ و لا غربت إلّا و حُبُّکَ مقرون بأنفاسی و لا خلوتُ إلی قوم احدّثهم إلّا و أنت حدیثی بین جلاسی و لا ذکرتک محزونآ و لا فرحا إلّا و انتَ بقلبی بین وسواسی و لا همَمْتُ بشرب الماء من عطش إلّا رأیتُ خیالا منکَ فی الکأس

اگر نه باده غمِ دل ز یاد ما ببرَد نهیب حادثه بنیاد ما ز جا ببرَد اگر نه عقل به مستی فرو کشد لنگر چگونه کشتی ازین ورطه بلا ببرَد گذار بر ظلمات است خضرِ راهی کو مباد کآتشِ محرومی آبِ ما ببرَد طبیبِ عشق منم، باده خور که این معجون فراغت آرد و اندیشه خطا ببرَد دل ضعیفم از آن می‌کشد به طرف چمن که جان ز مرگ به بیماری صبا ببرَد فغان که با همه کس غایبانه باخت فلک کسی نبود که دستی ازین دَغا ببرَد بسوخت حافظ و کس حال او به یار نگفت مگر نسیم پیامی خدای را ببرَد

بیت زیر از امرءالقیس از معروف‌ترین شاعران "سبعه معلّقه" گویی از زبان حافظ سروده شده است: تَسلَّت عَمایاتُ الرّجال عن الهَوی وَ لَیسَ فُؤادی عَن هواک بِمنسَلِ چه بسیار مردان راه عشق که شعله شیفتگی در دل‌هایشان فرونشست و آرام شد اما قلب من هیچ گاه عشقِ تو را به فراموشی نخواهد سپرد صوفیان واستدند از گروِ می همه رخت دلقِ ما بود که در خانه خمّار بماند

به مثَل چو آفتابم به خرابه‌ها بتابم بگریزم از عمارت، صفت خراب گویم

هرکه را باغچه‌ای هست به بستان نرود هرکه مجموع نشسته است پریشان نرود آن که در دامنش آویخته باشد خاری هرگزش گوشه خاطر به گلستان نرود سفرِ قبله دراز است و مجاور با دوست روی در قبله معنی به بیابان نرود هرکه دانست که منزلگهِ معشوق کجاست مدعی باشد اگر بر سرِ پیکان نرود سعدیا گر همه شب شرحِ غمش خواهی گفت شب به پایان رود و شرح به پایان نرود

واعظان چنین توبه‌ای را از دیگران انتظار دارند و خود بدین توبه که درمان درد ایشان است میل نمی‌کنند و دعوت کردن دیگران به توبه حجابی است که بر کفر حقیقی خود می‌بندند تا کسی بر آن کفر واقف نشود، در حالی که هیچ کس از ایشان سزاوارتر به توبه حقیقی که گناه از هستی و خودپرستی و انیت و فرعونیت است نیست

کاش جوانان دریابند که چه سعادتی است پند پیرانِ فرهیخته دانا را پذیرفتن و گوهرهایی را که با هزار رنج و مرارت از ژرفای دریای هستی بیرون آمده است به رایگان در گوش کردن. شاید همین رایگان بودن است که جوانان قدر این گوهرها را نمی‌شناسند و چه بسیار نعمت‌های دیگر در جهان هست که آدمی به سبب سهلی و آسانی در برخورداری از قدر آنها غافل می‌ماند.

فرصت عمر را غنیمت شمارید و از یاران و خویشان و نزدیکان دلجویی کنید زیرا به طرفة العینی چون حباب بر اقیانوس هستی محو می‌شوند و نه یادی و نه بنیادی از ایشان در زمین نمی‌ماند.

نمازِ مستْ شریعت روا نمی‌دارد نمازِ من که پذیرد که روز و شب مستم

امّا حاصل این‌همه اطناب در نشان دادن چهره معشوق ازلی در نمایشگاه‌های شعر حافظ و دیگر شاعران پارسی‌گو این است که نشان دهیم کلید فهم ادب عارفان همان شناخت محبوب ایشان است که هرچند به هزار نام از او یاد می‌شود و به هزار اطوار جلوه می‌کند، اما آن‌همه جز یکی بیش نیست

چون به عهدِ جوانی از درِ تو به درِ کس نرفتم از برِ تو همه را بر درم فرستادی من نمی‌خواستم تو می‌دادی

خیالِ دوست بیاورد نزد من جامی که گیر باده خاص و ز خاص و عام مترس بگفتمش مه روزه‌ست و روز، گفت خموش که نشکند می جان روزه صیام مترس دیوان شمس

دوستان، عیبِ نظربازی حافظ مکنید که من او را ز محبّانِ خدا می‌بینم حافظ

از محبوبان حضرت حق و از مستوران خیمه عزّتِ اوست که چون سخنش در آن درگاهْ مُهرِ قبول یافت مقبولِ طبع مردم صاحب‌نظر گردید و مِهرش در دل عارف و عامی بنشست: دلنشین شد سخنم تا تو قبولش کردی آری آری سخنِ عشق نشانی دارد حافظ