بریده‌هایی از کتاب ادوار شعر فارسی؛ از مشروطیت تا سقوط سلطنت

از نظر نحوی، یعنی طرز قرار گرفتن اجزای جمله، شعر آزاد می‌کوشد به زبان تخاطب نزدیک شود و آن تقیدی را که قدما در مورد جای اجزای جمله داشتند، و از آن پا فراتر نمی‌گذاشتند، ندارد. اصولا چنان که می‌دانیم، بلاغت بیشتر در ساختمان جمله ظاهر می‌شود. وقتی اجزای جمله را پس و پیش کنیم، درست است که ممکن است معنی کلی جمله تغییر نکند، ولی مسلمآ تأثیر بلاغی جمله دگرگون خواهد شد. البته تغییر در ساختمان جمله، کار دشواری است و توفیق در این راه کمتر نصیب کسی می‌شود، ولی در همین عصر خودمان جلال آل احمد با توجه به نثر قرون چهارم و پنجم، طرز جمله‌بندی نوشته‌های خود را تشخصی بخشید که بعد مورد توجه دیگران قرار گرفت.

در شعر دوره رضاشاهی انتقاد هست، ولی انتقادها متوجه چیزهای سطحی و روبنایی است.

علی عبدالرسولی، ناشر دیوان ادیب، نوشته است که وقتی بیت معروف: بر دوششان روز خطر مار دو اشکم، کش پسرشد شاه توران را پدر خاقان چین ز اخوال‌ها را سروده بود، گفتم: «این شعر را در تمام ایران ممکن است یک یا دو نفر بفهمند»، ادیب فرمود: «من هم این شعر را برای همان یک یا دو نفر گفته‌ام.»

«افراطِ در فروتنی، دلیلِ ادّعاست»

تمام شعر فروغ تجارب شخصی است

شعر سپهری از نوعی عرفان غیرایرانی و غیراسلامی مایه می‌گیرد.

الوار و آراگون، از شاعران مقاومت فرانسه، بر شخص شاملو تأثیر گذاشته‌اند و این بیشتر در لحن شعرهای عاشقـانه اوست؛ حتی عنـوان آیدا در آینه یادآور «الیـزا در آینـه» آراگون است.

«شعر گره خوردگی عاطفه و تخیل است که در زبانی آهنگین شکل گرفته است.»

زبان فارسی، به‌لحاظ قدرت امکانات ترکیبی، یکی از نیرومندترین زبان‌هاست.

شعرِ معاصر، با تمام تحولاتش، ریشه در شعرِ مشروطیت دارد

نکته‌ای که قبلا باید یادآوری کنم این است که جناح مترقی شعر فارسی کنونی، یک شعر تقریبآ اروپایی است.

شعر دارای تصویر، موسیقی، ویژگی‌های زبانی و شکل است که مجموع اینها تکنیک نامیده می‌شود.

مارکس در آغاز هیجدهم برومر لویی بناپارت سخنی از هگل نقل می‌کند بدین مضمون که «همه شخصیت‌ها و حوادث بزرگ تاریخ جهان دوبار ظهور می‌کنند»

این نوع اشعار مدحی، تمامی شاهکارهای امثال صبا، سروش، و قاآنی را پر کرده است؛ یعنی مدیحه‌هایی که در قرن پنجم و ششم بر ادبیات درباری زبان پارسی حاکم بوده، همان‌ها بعد از هشتصد سال، تکرار می‌شود.

سنّت زمان امیرکبیر و قائم مقام اگر ادامه پیدا می‌کرد ای بسا ژاپن دیگری ظهور می‌کرد.

فرق است بین تقلید نابه‌موقع یک فرم ادبی در یک جامعه، و ریشه دواندن آن فرم ادبی در جامعه.

قبل از مشروطه، مفهوم آزادی که مترادف دموکراسی غربی است، به هیچ‌وجه وجود نداشت.

هنوز در جامعه ما کسانی هستند که متأسفانه به زبان دین می‌گویند که به زن نباید بیشتر از خواندن قرآن یاد داد و خط نوشتن را اصلا نباید یاد داد چون باعث انحراف او می‌شود! در صورتی که در اسلام چنین نیست

مثلا بهار شعر «لِزن» را در سوئیس می‌سراید و از غرب کمترین تأثیر را می‌گیرد، اما فروغ همه زندگی‌اش و شعرش نشانه پررنگ این تأثیر است؛ مثلا وقتی می‌گوید: «سیب را چیدیم»، این نهایت جذب فرهنگ غربی است چون میوه ممنوعه در عالم اسلامی «گندم» است، نه «سیب.»

اصولا خلاقیت هنری چیزی است که تحمیل‌پذیر نیست.

اصولا رژیم رضاشاهی چیزهایی از حواشی فرهنگ را پروبال می‌داد مثل تصحیح متون، که هنوز هم نود درصد محتوای تزهای دکتری ادبیات فارسی را همان فرهنگ دوره رضاشاهی تشکیل می‌دهد.

مشروطه داشت سلطه خودش را بر فرهنگ و جامعه نشان می‌داد، اما یک مرتبه رضاشاه آمد و همه چیز را عوض کرد و مثلا بهار که مجله دانشکده را با آن محتوای غنی اداره می‌کرد، کم‌کم به تصحیح تاریخ سیستان و تاریخ بلعمی و مجمل التواریخ پرداخت.

شعر منثور شاملو چیزی نیست که با او شروع شده باشد، بلکه محصول کوشش‌های زیادی در طول سال‌ها است.

نیما عملا نشان داده بود که یک کلمه در شعر هیچ رجحانی بر کلمه دیگر ندارد، بلکه این نیاز روحی شاعر و این «قدرت احضار کلمات» شاعر است که می‌تواند ناهنجارترین کلمات را در جای خودش قرار دهد و این ضعف شاعر است که زیباترین کلمه را به شکل بدی به کار ببرد.

نیما عملا نشان داده بود که یک کلمه در شعر هیچ رجحانی بر کلمه دیگر ندارد، بلکه این نیاز روحی شاعر و این «قدرت احضار کلمات» شاعر است که می‌تواند ناهنجارترین کلمات را در جای خودش قرار دهد و این ضعف شاعر است که زیباترین کلمه را به شکل بدی به کار ببرد.

حقیقت امر این است که شعر، مانند دیگر شاخه‌های هنر، در جوامع مختلف ــ با اوضاع اجتماعی و اقتصادی و طبقاتی متفاوتی که دارند ــبه‌گونه‌های مختلف تلقی شده است و نباید توقع داشت که مردمان همه طبقات، در تمام ادوار، و همه جای دنیا یک تصور ثابت و ملموس از مفهوم شعر داشته باشند.

عاطفه: یا احساس، زمینه درونی و معنوی شعر است، به اعتبار کیفیت برخورد شاعربا جهان خارج و حوادث پیرامونش؛

فراموش نباید کرد که مسأله گستردگی واژگان، در سال‌های اخیر، بهانه‌ای به دست عده‌ای شیاد داده که بی آن که به‌لحاظ عاطفی و تخیل نیازی داشته باشند، انواع کلمات مرده و زنده و داخلی و خارجی را در معجون «شعر» خود عرضه می‌کنند، به نشانه این‌که ما از واژگان گسترده‌ای برخورداریم و این هم خود فریبی است بر سر فریب‌های دیگرشان.

حافظ، به‌لحاظ فرم و تکنیک در ادب فارسی بی‌رقیب است، اما این‌همه توجه به فرم و تکنیک در شعر او هیچ‌گاه مانع از آن نبوده که عواطف بشری و تجربه‌های حیاتی و انسانی او تسلط خود را از دست بدهند.

نیما کم‌کم متوجه شد که قوالب قدیمی شعر فارسی گنجایش کافی برای مقصود او ندارد، این بود که در سال‌های حدود ۱۳۱۸ شعر «غراب» خود را در مجله موسیقی منتشر کرد که در حقیقت نخستین نمونه برجسته شعر آزاد نیمایی در تاریخ ادبیات ماست.