بریده‌هایی از کتاب ژاپن چگونه ژاپن شد؟

قیمت کتاب در ژاپن بسیار گران بود و قیمت یک جلد کتاب داستان، برابر با هزینه یک ماه غذای مصرفی یک فرد بود. کتاب‌های ارزان‌تر برابر با هزینه دو هفته غذای یک فرد قیمت داشت. با توجه به علاقه مردم به مطالعه کتاب، افراد کم در آمد می‌توانستند کتب مورد علاقه خود را به مدت پنج روز با پرداخت معادل کمتر از ۱۰ درصد قیمت روی جلد کتاب در اختیار داشته باشند

در قانون آموزش و پرورش ژاپن آمده است: آموزش کلید موفقیت در زندگی است. هیچکس نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد. هر کس موظف است هر چیزی را در درجه دوم اهمیت بعد از آموزش برای فرزندان خود تلقی کند.

این ملت آگاه با تجدید نظر در رویاهای گذشته خود نه تنها نسبت به دشمن غالب، کینه نشان نداد؛ بلکه همه پیشنهادهای امریکا را پذیرفت و آن را راهگشای خود تلقی نمود. آنان حتی اجازه دادند حقوقدانان امریکایی برای ژاپن قانون اساسی جدید بنویسند؛ در حالیکه می دانیم اکنون در کشورهایی نظیر عراق و افغانستان که همانند ژاپن در نیم قرن پیش به اشغال امریکا در آمده اند برخلاف ژاپن افراد متعصب با ادامه مقاومت و ستیز در مقابل اشغالگران موجب نابودی خود و افراد بی‌گناه دیگر و خرابی و ویرانی شهرها می‌شوند. از طرف دیگر ادامه این جنگ‌ها و مقاومت‌های بی حاصل آنان را از دریافت کمک های مالی بیشتر و بازسازی هر چه سریعتر شهرها و ویرانی ها محروم کرده است و آشوب و خونریزی ها همچنان ادامه دارد؛ در حالی که ژاپن با کمک های مالی و فکری دشمن قبلی خود امریکا موفق شد در مدت کوتاهی ویرانی‌ها و خرابی‌های جنگ را بازسازی کرده، تولید و توسعه سریع خود را آغاز نماید.

در همان موقع، یعنی مقارن با عهد توکوگاوا، در ایران شاهان سلسله‌های افشاریه و قاجاریه حکومت می کردند، آنها نه تنها در فکر اصلاخات مشابه آنچه در بخش کشاورزی ژاپن انجام می‌گرفت نبودند، بلکه دولت مرکزی و حکام محلی تمام کوشش خود را صرف اخذ مالیاتهای سنگین از کشاورزان فقیر و بی‌پناه می‌کردند، بدون این که متقابلاً اقدامات لازم در جهت افزایش سطح توبیدات کشاورزی و بهبود وضع روستائیان انجام گیرد. درآمدهای مالیاتی در زمان نادرشاه افشار صرف جنگ ها و لشکرکشی‌های بی‌حاصل او شد و در دوره قاجاریه هم صرف ولخرجی های درباریان و عیاشی‌ها و سفرهای خارجی شاهان.

در ژاپن برخلاف سایر ممالک آسیایی به جای یک عنصر قدرت دو عنصر وجود داشت. مقدس‌ترین شخص کشور الزاما قدرتمندترین شخص نبود. در نتیجه اداره تمام امور کشور و گرفتن تصمیمات در ید قدرت یک فرمانده مستبد قرار نداشت. بلکه بین امپراتور و شوگون تقسیم شده بود. قدرت نظامی در مقابل قدرت سلطنت قرار داشت. یعنی مفهوم تقدس و قدرت از هم تفکیک شده بودند.

در ژاپن هیچ وقت سرمایه‌دار، موجودی زالو صفت و خون آشام معرفی نشده است. بر عکس صاحبان سرمایه یک سامورایی اقتصادی محسوب می‌شوند؛ چون او هم همانند یک سامورایی در راه کشورش، فداکاری می کند؛ منتهی نه با فداکردن جان خود بلکه با پذیرش ریسک و با به خطر انداختن دارایی‌های خود.

یعنی مفهوم تقدس و قدرت از هم تفکیک شده بودند. چون هیچکدام از این دو مرجع قدرت بر دیگری تفوق نداشت، نوعی تعادل قدرت در ژاپن برقرار شد.

به طور کلی فوکوزاوا مخالف اعمال نفوذ غربی‌ها در امور ژاپن است و خواهان برابری ژاپنی‌ها با اروپاییان می‌باشد. اما در شرایطی که ژاپن هنوز ضعیف است و آسیب‌پذیر و به علوم و فناوری جدید دسترسی و تسلط پیدا نکرده‌است، دشمنی با قدرتمندان را به صلاح کشور خود نمی‌بیند و از افراط در آن گریزان است.

یکی از اساسی‌ترین اقدامات دولت توکوگاوا اصلاح سازمان‌های اداری کشور بود. با اینکه نظام با اقتدار و استبدادی محسوب می‌شد؛ اما چون اعتقاد بر این بود که توانایی حکومت و کارایی مدیریت بستگی به توانایی افرادی که در رأس امور قرار گرفته‌اند دارد، سعی حکومت بر این بود که افراد لایق و با استعداد مشاغل مهم مدیریت را عهده‌دار بشوند. به این جهت اداره امور کشور زیر نظر مدیران با هوش و دارای تجربه قرار داشت. افراد برای مشاغل کلیدی برپایه شایستگی انتخاب می‌شدند و ارتقاء به مقام بالاتر در سایه کار و کوشش و موفقیت حاصل می‌شد. قانونی که در سال ۱۷۸۷ میلادی به تصویب رسید تأکید بر انتخاب شایسته‌ترین افراد برای مشاغل اداری داشت که خود بیانگر سخت‌گیری دولت در انتساب افراد برای اداره امور کشور بود؛ هر چند وقت یک بار تصمیمات تازه ای جهت افزایش کارایی اداری و بهبود سیستم گرفته می‌شد و به مراکز دولتی ابلاغ می‌گردید. از جمله می توان به قانون سال ۱۷۹۴ اشاره کرد که جایگزینی مقامات دولتی به جای پدرانشان را بدون گذراندن امتحانات و کسب مهارت و کارایی لازم منع می‌کند.

اگر می‌خواهید فقر را پشتسر بگذارید و زندگی بهتری داشته باشید، باید سحرخیز باشید و استراحت روزانه خود را کاهش دهید، به طوری که بتوانید در روز دو ساعت بیشتر از گذشته کار کنید، در این صورت در طول سال ۷۲۰ ساعت کار بیشتر انجام داده اید که برابر با دو ماه کار معمولی است

. طبعا وقتی ملتی بهفرمانروای خود به صورت موجود مطلق العنان نگاه کند، او قادر خواهد بود به آسانی همه را بردگان فکری خود سازد. در چنین جامعه ای آزادی اندیشه و ابتکارات فردی از بین می‌رود و تمام افراد جامعه خواه ناخواه در یک سمت که خواست حاکم است، حرکت می کنند.

وحشی‌های پرپشم، دماغ سرخ با چشمان گرد شبیه ماهی

در واقع از این تحول می‌توان به عنوان جدا شدن دین از دولت یا تقسیم قدرت بین مرد مقدس و مرد قدرتمند نام برد. این جریان در نهایت به محدود شدن سلطه و نفوذ معابد در اداره امورکشور منتهی شد.

این کشور به کمک دشمن قبلی خود به تدریج به یک غول تمدن صنعتی تبدیل شد. تا چهار دهه پیش تولیدات صنعتی ژاپن به دلیل نامرغوب بودن به دشواری در بازارهای امریکا به فروش می‌رفت. آمریکاییها می‌گفتند تولیدات ژاپن در امریکا خواهان ندارد؛ اما اکنون در سایه تداوم تولید و کسب تجربه، بسیاری از کالاهای ساخت ژاپن به ویژه وسایل الکترونیکی که از نظر زیبایی و مرغوبیت در دنیا کم نظیر است، خواهان بسیار پیدا کرده است. بیش از ۸۰ درصدخانواده‌های امریکایی در منازل شان از تولیدات ساخت ژاپن استفاده می‌کنند. حال این ژاپنی‌ها هستند که با رقابت، بازارهای امریکا را تسخیر کرده، می‌گویند بعضی از کالاهای امریکایی به دلیل نامرغوب بودن در بازارهای ژاپن خریدار ندارد.

از ویژگی‌های جالب نظام اداری ژاپن در دوره توکوگاوا این بود که برخلاف سایر ممالک آسیایی، در انتصاب افراد برای سطوح بالا، بر انتخاب افراد از طبقات پایین تأکید می‌شد. چون تصور بر این بود که توانایی و کارایی انسان در شرایط دشوار زندگی کسب می‌شود. به طوری که مطالعات نشان می‌دهد مردان توانای تاریخ بیشتر از طبقات پایین جامعه بوده‌اند.

با استفاده از نخ‌های مرغوب وارداتی موفق شدند پارچه های مشابه خارجی را با کیفیت بهتر در داخل کشور تولید و آن را جانشین پارچه های وارداتی کنند. به این ترتیب به زودی موفق شدند به استثنای چند مورد خاص واردات پارچه از خارج را به واردات نخ تبدیل کنند. به طوری که در سال ۱۸۶۲ مقدار واردات نخ ژاپن از خارج بیشتر از پارچه بود؛ اما دیگر ممالک آسیایی نظیر هند و ایران که آینده نگری و دور اندیشی ژاپنی‌ها را نداشتند و دولت‌های ضعیف و ناکارآمد این کشورها به جای برنامه ریزی و تلاش برای تولید بیشتر، با ادامه واردات پارچه از خارج صنایع بومی خود را به نابودی کشاندند.

در ژاپن هیچ وقت روحانیون مستبد و با نفوذ وجود نداشته است. به همین جهت در نیمه دوم قرن نوزدهم زمان گشودن دوازه های ژاپن و اخذ تمدن جدید و افکار نو برخلاف سایرممالک آسیایی تضاد و اختلاف نظر بین روشنفکران و روحانیون بروز نکرد و رهبران ژاپن موفق شدند روشها و ارزشهای نو را در مدت کمی جایگزین بعضی از سنت‌های گذشته کنند

عقل به جای احساسات حاکم بر این ملت است.

هدف سرمایه‌داران ژاپن همانند همتایان انگلیسی و امریکایی خود تنها افزایش ثروت از طریق رونق تجارت نیست؛ بلکه آنان در درجه اول خواهان برتری بازرگانی کشورشان در بازارهای بین‌المللی هستند. آنها همیشه بر این اعتقاد بوده‌اند که هدف در درجه اول باید خدمت به کشورشان باشد؛ بنابراین انگیزه اصلی آنها فداکاری در راه ژاپن است. همانطور که سربازان ژاپنی در جنگ برای سربلندی کشورشان فعالیت می‌کنند. چون مردم ژاپن از کودکی یاد گرفته‌اند نفع شخصی باید تابع فعالیت‌های گروهی و نفع کل جامعه باشد.

اکنون مدتی است که در ایران فضای نقد و کنکاش در باب تقدم و تاخر توسعه سیاسی و توسعه اقتصادی رونق گرفته است؛ اما در این میان توجه بسیار اندکی به نقش و اهمیت تحویل فکری و رشد فرهنگی جامعه، همان چیزی که در کشور ژاپن قبل از آغاز جهش اقتصادی اتفاق افتاد و مهمترین پیشنیاز رشد و توسعه اقتصادی است، مبذول می‌شود.

گفتنی است که امیرکبیر چهارده سال قبل از فوکوزاوا در تهران اقدام به تأسیس مدرسه عالی برای تدریس علوم جدید نمود، اما به واسطه بر کناری امیر از کار و مقام خود، آن مدرسه عالی اکنون به صورت یک دبیرستان باقی مانده است.

از کشورهای فرانسه و اتریش ماشین‌های نساجی جدید با نام بتان وارد کنند، این ماشین ها در سال ۱۷۷۳ در کشور انگلیس اختراع شده بود؛ اما ملت ژاپن که حتی حاضر نبودند از نظر تولیدات ماشین آلات هم به خارج وابسته باشند، با دقت و مهارت ویژه ای که در کار یادگیری و انتقال دانش فنی دارند، چهار سال بعد از شروع واردات و آشنایی کافی با این ماشین آلات در سال ۱۸۷۷ موفق به نمونه برداری و ساختن ماشین های مشابه آنها شدند.

انضباط و وقت شناسی و اشتیاق زیاد به کار برنامه‌ریزی شده که ژاپنی‌ها از گذشته به ارث برده‌اند، ریشه در آیین و تعلیمات کنفوسیوس دارد. در حال حاضر هم در فرهنگ ژاپن کار وظیفه است نه هدف. به بیان دیگر کارکردن عمل مقدسی محسوب می‌شود. ژاپنی کار می‌کند چون می‌داند جامعه از او انتظار دارد. به کودکان از سنین پایین در محیط های خانواده و سپس در دبستان تلقین می‌شود که وقت و وجود انسان متعلق به او نیست. بلکه در درجه اول به دیگر افراد خانواده، همسایه‌ها، محل کار، روستا و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند تعلق دارد. افراد خارجی که در ژاپن برای مدتی اقامت داشته و به اصطلاح با مردم کوچه و بازار آن کشور در تماس بوده‌اند به خوبی مشاهده کرده‌اند که ژاپنی‌ها معمولا با ادای احترام زیاد آماده هر گونه کمک و خدمت و صرف وقت برای دیگران هستند.

از تدابیر خوب دیگر دولت ژاپن در مراحل اولیه صنعتی شدن تأکید بر استفاده از طرح‌های کار طلب بود که علاوه بر صرفه‌جویی در سرمایه موجب بالا رفتن سطح اشتغال در کشور شد. ژاپن حتی موقع واردات ماشین آلات نساجی در ابتدا سعی می‌کرد ماشین‌های نساجی مستعمل انگلیسی را خریده، استفاده کند. این ماشین‌ها علاوه بر این که بسیار ارزان‌تر تمام می‌شدند، با توجه به قدیمی بودن آنها نیاز به کارگر بیشتر داشتند. به این ترتیب یک مرتبه سبب پایین آمدن اشتغال در ژاپن نمی‌شدند. این تدابیر ودوراندیشی‌ها و بسیاری آینده‌نگری‌های دیگر بود که موفقیت آینده صنایع ژاپن را پایه‌ریزی نمود؛ درحالی که بسیاری از ممالک در حال توسعه در حال حاضر هم بدون برنامه و هدف و آمادگی‌های لازم منابع محدود مالی خود را صرف خرید پیچیده‌ترین و مدرن‌ترین تجهیزات صنعتی می‌کنند، بدون این که حتی توانایی درک فناوری پیشرفته آنها راداشته باشند و بتوانند به خوبی از این ماشین‌آلات بهره‌برداری نمایند.

در چین، در طول انقلاب فرهنگی این کشور دانشگاهها به مدت یک سال بسته، و بسیاری از استادان و دانشجویان که در خط فکری مائوتسه تونگ نبودند از دانشگاهها اخراج شدند. اما در ژاپن بر عکس، مسئولان و روشنفکران سعی کردند از تمام نیروها برای سازندگی کشور استفاده کنند.

اکنون مدتی است که در ایران فضای نقد و کنکاش در باب تقدم و تاخر توسعه سیاسی و توسعه اقتصادی رونق گرفته است؛ اما در این میان توجه بسیار اندکی به نقش و اهمیت تحویل فکری و رشد فرهنگی جامعه، همان چیزی که در کشور ژاپن قبل از آغاز جهش اقتصادی اتفاق افتاد و مهمترین پیشنیاز رشد و توسعه اقتصادی است، مبذول می‌شود. بیشتر نویسندگان و روشنفکران کشور ما راه رسیدن به توسعه را در آزادی بیان و قلم می دانند و خواهان تشکیل سازمان ها و احزاب سیاسی مستقل هستند، گروه دیگری که توسعه اقتصادی را مقدم می‌شمارند. تأکید فراوان بر اقتصاد بازار آزاد، خصوصی سازی و غیره دارند و معتقدند که در غرب هم در ابتدا رونق و گسترش اقتصاد سرمایه داری، امکان برقراری آزادی‌های سیاسی را فراهم آورد. تردیدی نیست که اقتصاد آزاد و آزادی‌های سیاسی هر دو از پیش نیازهای توسعه اقتصادی محسوب می‌شوند؛ اما همانطور که تجربه‌های ممالک اروپایی و سپس ژاپن نشان داده است، رشد سیاسی و توسعه اقتصادی هر دو، در گرو تحولات فکری و آمادگی‌های فرهنگی است. بدون آمادگی‌های فرهنگی و بسترسازی، رشد و توسعه اگر غیرممکن نباشد، بسیار دشوار و طولانی خواهد بود.

در تأیید این نظریه، می‌توان کشور هند را مثال آورد که با وجود دارا بودن نظام سیاسی دموکراتیک و احزاب سیاسی مستقل، موفق به توسعه اقتصادی نشده؛ اما در مقابل کشور پرجمعیت چین با وجود داشتن نظام استبدادی، طی دو دهه گذشته با تجدید نظر در ایدئولوژی کهنه خود، اکنون موفق شده با حذب صدها میلیارد دلار سرمایه خارجی با سرعت بیشتری در حال پیشرفت باشد. به همین ترتیب می توان ممالکی نظیر کره جنوبی و سنگاپور را مثال زد که با وجود داشتن حکومت های استبدادی، از دهه ۱۹۸۰ به بعد، موفق به رشد و توسعه اقتصادی شده‌اند، چرا که در این کشورها به دلیل انعطاف‌پذیری فرهنگی، مقاومت در مقابل تغییر و تحول اندک بوده است.

دولت نظامی ژاپن به خوبی آگاه بود که لازمه توسعه اقتصادی، در تشویق مردم برای بکارگیری ابتکارات فردی، نهفته است.

ود، قانون آموزش اجباری دولتی به مدت چهار سال از سال ۱۸۸۶ به طور مجانی در فرانسه و در آلمان در ۱۹۱۹ به مورد اجرا گذاشته شده بود؛ ولی در انگلیس و فرانسه قبل از ژاپن یعنی به ترتیب در سال‌های ۱۸۷۰

از نظر روشنفکران عهد میجی اولاً علت اصلی عقب ماندن ژاپن، نداشتن آمادگی و روحیه لازم برای پیشرفت و پای‌بندی به ارزش‌ها و سنت‌های قدیمی بود. پس در قدم اول جهت توسعه اقتصادی و صنعتی کردن کشور تنها آشنایی با روشها و ایده‌های تازه کافی نبود؛ بلکه جایگزینی ارزش‌ها، افکار علمی و تجربی تازه به جای تفکر سنتی مانع پیشرفت، بسیار ضروری بود تا توده های مردمچشم‌انداز و آگاهی‌های تازه نسبت به جهان اطراف خود بعد از پی بردن به این نکات مهم و اساسی پیدا کنند.