بریده‌هایی از کتاب یادداشت های امیراسدالله علم (دفتر اول)

جشن‌های دو هزار و پانصد سال شاهنشاهی ایران را آن چنان که شاه آرزو داشت برپا ساخت و جزیره کیش را که قرار بود با اجرای برنامه‌ای جامع، مرکزی برای جلب سیّاح از شیخ‌نشین‌های خلیج‌فارس گردد، در عمل تبدیل به کانون بسیار لوکسی برای شاه و اطرافیان او کرد.

برنامه آموزش و بهداشت رأیگان نیز چندان معناًیی نداشت. در ۱۳۵۵ تنها ۷۵٪ کودکان به آموزش دسترسی داشتند، آن هم در شرایطی که حتّی در پایتخت مدرسه‌ها تا سه نوبت کار می‌کردند و شمار شاگردان هر کلاس به ۸۰ـ۷۰ تن می‌رسید. بر پایه گزارش سال ۱۹۷۹ بانک جهانی، درصد اشخاص بالغ باسواد در ۱۹۷۵، در تانزانیا ۶۶، در ترکیه ۶۰ و در ایران ۵۰ بیش نبود، هم‌چنین در ۱۹۷۷ انتظار عمر متوسط در ترکیه ۶۰ در ایران ۵۲ و در هندوستان و تانزانیا ۵۱ سال بود. به زبان دیگر چه در زمینه آموزشی و چه در زمینه بهداشتی، وضع ایران از کشورهایی که درآمد کمتر یا خیلی کمتر داشتند، بهتر نبود.

امشب ساعت یک صبح است که به تهران برمی‌گردم. در این جا خبر مهمّی نبوده جز این که رادیو لندن گویا به انتخابات ایران حمله کرده است. یکی نمی‌پرسد پدرسوخته‌ها به شما چه ربطی دارد؟ بر فرض انتخابات ایران خراب، به رادیو لندن چه مربوط است؛ مگر شما فضول‌باشی محلّه هستید؟ از آن بدتر آن که روزنامه اطلاعات هم جواب داده است، یعنی مدرک باقی گذارده.

مصدّق مظهر آرزوهای ملّت برای گرفتن حقّ کشور و تأمین آینده‌ای بهتر بود.

بعدازظهر پادشاه تایلند و ملکه‌اش که مهمان رسمی بودند آمدند. آن‌قدر که از ملکه تعریف می‌شنیدم نبود. به شهبانو عرض کردم، نه تنها خوشگل نیست، کنیز شما هم نمی‌شود. خندیدند.

معلوم گردید به واقع عَلَم شخصاًً این خاطرات را به دور از چشم محمد‌رضاشاه تهیّه و تنظیم می‌کرد ولی از آنجا که وحشت آن را داشته که مبادا آنچه را که می‌نویسد به دست شاه برسد. در تدوین مطالب طوری قلم را به کار می‌گیرد که اگر چنین اتفاقی افتاد مشکلی برای او ایجاد نشود.

وقتی سر شام رفتم از من پرسید: آیا میل داری با دختر قوام ازدواج کنی؟ تعجّب کردم که این چه حرفی است! گفتم: دختر قوام کیست؟! گفت: دختر قوام شیرازی، همان کسی که پسرش داماد شاه و شوهر شاهدخت اشرف است. گفتم: چنین مطلبی را اصلاً فکر نکرده بودم از کجا سر‌چشمه می‌گیرد؟ گفت: امر شاه است! گفتم می‌توانم بگویم نه! گفت: نه!

بلاشک. خدا به شاه من عمر بدهد. راستی فرشته‌ایست که خدا برای کشور فرستاده، نمی‌دانم اگر روزی زودتر از من درگذشت، این عرضه و قدرت را خواهم داشت که به زندگی خودم خاتمه بدهم؟

در ۱۳۵۵ تنها ۷۵٪ کودکان به آموزش دسترسی داشتند، آن هم در شرایطی که حتّی در پایتخت مدرسه‌ها تا سه نوبت کار می‌کردند و شمار شاگردان هر کلاس به ۸۰ـ۷۰ تن می‌رسید. بر پایه گزارش سال ۱۹۷۹ بانک جهانی، درصد اشخاص بالغ باسواد در ۱۹۷۵، در تانزانیا ۶۶، در ترکیه ۶۰ و در ایران ۵۰ بیش نبود، هم‌چنین در ۱۹۷۷ انتظار عمر متوسط در ترکیه ۶۰ در ایران ۵۲ و در هندوستان و تانزانیا ۵۱ سال بود. به زبان دیگر چه در زمینه آموزشی و چه در زمینه بهداشتی، وضع ایران از کشورهایی که درآمد کمتر یا خیلی کمتر داشتند، بهتر نبود

اردوی پنج‌هزار نفری که وسیله ما داده خواهد شد، در هر ماه یک صد و پنجاه هزار دلار خرج دارد. شوخی نیست، این اردوی آوارگان فلسطین است.

بعدازظهر به كاخ گلستان برای جشن سالروز تولد حضرت امام عصر رفتم. من در جلسات مذهبی دربار معمولاً شركت نمی‌كنم. چون وقت ندارم. دكتر باهری معاون من می‌رود و ترتیب پذیرایی مردم را كه خیلی هم استقبال می‌كنند می‌دهد. ولی این عید به خصوص را مرتب می‌روم كه خودم را از جرگه بهایی‌ها كاملاً مشخص و متمایز بكنم. این بهایی‌های بی‌وطن در همه شئون رخنه كرده‌اند. مخصوصاًً مشهور است كه نصف اعضای دولت بهایی هستند و مردم از این بابت خیلی ناراضی هستند. سپهبد ایادی طبیب مخصوص شاهنشاه كه متأسفانه مشهور بهایی است. از این حیث شاهنشاه خیلی صدمه می‌خورد.

چون روز عاشورا بود، حوالی ظهر تکیّه دزآشیب رفتم. بعدازظهر برای مجلس ( کاخ) گلستان، ( که) عزاداری از طرف شاهنشاه است رفتم، جلسه خیلی پُر بود. جمعیتی در حدود بیست و پنج هزار نفر و خیلی آبرومند.

واقعاًً کارهای بزرگ به دست این شاه برای این کشور شده است. به این جهت است که او را می‌پرستم، یعنی اگر یک قدرت مطلق می‌باشد، این قدرت مطلق، مطلقاًً محو در ترقی و پیشرفت کشور است و اعتلای ایران. حال اگر دموکراسی نداریم، به جهنّم که نداریم، مگر دموکراسی‌های غربی چه می‌کنند و چه گلی به سر مردم خود زده‌اند؟ جز آن‌که یک عدّه معتاد و بلاتکلیف و بی‌علاقه و بی‌تفاوت دارد در کشورهای غربی بار می‌آید... .

شاه هرگز نتوانست بپذیرد که شیوه حکومت او کاستی‌هایی دارد و به رغم ناخرسندی فزاینده مردم هیچ‌گاه درصدد تغییر روش خود برنیامد. به گمان او اصلاحات ارضی و اجتماعی موجب آزادی زنان و دهقانان و سهامدار شدن کارگران گشته و برنامه‌های بهداشت و آموزش رأیگان جامعه‌ی خوشبخت برپا ساخته بود و دیگر جایی برای شکایت و خرده‌گیری نبود. ولی جز در زمینه آزادی زنان که بی‌گمان گام‌هایی اساسی برداشته شد در موردهای دیگر واقعیت وضع کشور با تصوّرات شاه تفاوتی کلّی داشت.

هنگامی که کارتر اعلام کرد که به کشورهای عضو ناتو هم‌چنین اسراییل، استرالیا، نیوزیلند و چند کشور دیگر بدون قید و شرط اسلحه خواهد فروخت ولی نام ایران را در این فهرست نیاورد، باز هم شاه به علم می‌گوید: " ... یعنی اهمیّت سوق‌الجیشی ایران برای آمریکا از نیوزیلند هم کمتر است؟ شاید آمریکا و شوروی عملاً می‌خواهند دنیا را بین یکدیگر تقسیم کنند..."

کم‌کم مردم فهمیدند که ما حتّی زندگی شخصی خودمان را هم وقف آن‌ها کرده‌ایم.

به شاه عرض کردم، این جشن آن‌قدر اهمیّت نداشت که شخصاًً تشریف بیاورید. فرمودند، می‌خواهم به جای گریه و ندبه که بین ما مردم این‌قدر معمول است، جشن و شادمانی را تشویق کنم.

با گذشت زمان و بالا رفتن سن، آدمی به آب و خاک خود بیش از پیش خو می‌گیرد و با آن پیوندی استوارتر پیدا می‌کند.

فعلاًً هر دو آقایان ( آمریکا و انگلستان) ، اگرچه به رو نمی‌آورند، از این که روس‌ها ممکن است در خلیج هم دست و بالی باز کنند نگرانند. قدرت ارباب من به جایی رسیده که این مطالب را نمی‌توانند به روی خودشان بیاورند. شکر خدا.

به رغم بودجه عظیمی که صرف تبلیغات می‌شد، مردم نسبت به خبرهای رسانه‌های گروهی داخلی بی‌اعتنا بودند و علّت این امر گذشته از عدم امکان مشارکت آنان در فرایند تصمیم‌گیری سیاسی، شیوۀ ناشیانه تبلیغاتی بود.