بریده‌هایی از کتاب کتاب شن؛ داستان‌های تخیلی

«هیچ‌کس نمی‌تواند دوهزارجلد کتاب بخواند. در این چهارصد سالی که عمر کرده‌ام، بیش از پنج‌شش کتاب نخوانده‌ام. و به‌هرحال، خواندن نیست که اهمیت دارد، بلکه بازخوانی مهم است. صنعت چاپ، که اکنون منسوخ شده، یکی از بدترین آفات نوع بشر بود، زیرا متون غیرضروری را تا حد سرگیجه‌آوری تکثیر می‌کرد.»

سعی کرد کلمات قصاری ادا کند: «هر چندقرن یک‌بار، کتابخانهٔ اسکندریه باید در آتش بسوزد.» و آن‌گاه بود که توضیحی برای همهٔ این کارها به ما داده شد: «چهار سال طول کشیده تا چیزی را درک کنم که اکنون می‌خواهم به شما بگویم. کاری که ما برعهده گرفته‌ایم، آن‌قدر عظیم و گسترده است که ـ آن‌طور که اکنون می‌فهمم ـــــ همهٔ جهان را دربرمی‌گیرد. کنگره جلسهٔ یک مشت مرد و زنِ وِراج نیست که در انبارهای مزرعه‌ای دورافتاده بنشینند و دربارهٔ موضوعاتی مبهم و آشفته یاوه‌گویی کنند. کنگرهٔ جهانی در همان لحظه‌ای آغاز شد که خود جهان آغاز شد و زمانی هم که همهٔ ما خاک شده باشیم، ادامه خواهد داشت. هیچ جایی نیست که کنگره نباشد. کنگره همین کتاب‌هایی است که سوزانده‌ایم؛ همان کالدونیایی‌هایی است که لژیون‌های سزار را شکست دادند؛ ایوب است بر تودهٔ خاکستر و مسیح بر صلیب. کنگره حتی آن جوانک بی‌همه‌چیز است که دارد ثروت مرا در عیاشی‌هایش به باد می‌دهد.»

شعر فقط زمانی به اوج عظمتش می‌رسد که احساس کنیم بیان یک آرزو و اشتیاق است، نه شرح یک واقعه.

دارم پیر می‌شوم. یک علامت صریح و مشخص این است که چیزهای تازه نه برایم جالب است و نه تعجب‌آور، شاید چون اساساً هیچ چیزِ واقعاً تازه‌ای در آن‌ها نمی‌بینم ـ چیزهایی است در حد نسخهٔ بدل‌هایی حقیر و کم‌مایه از آنچه قبلاً بوده است

هیچ دو قلهٔ کوهی، هم‌شکل نیست، اما همه‌جا بر روی زمین، دشت‌ها یکسان و هم‌شکل است.

«وقتی آدم به صدسالگی می‌رسد، می‌تواند بدون عشق و دوستی سر کند. بیماری و مرگ ناگهانی دیگر چیزی نیست که مایهٔ نگرانی باشد. او به یکی از هنرها یا فلسفه یا ریاضیات مشغول می‌شود یا یک دست شطرنج با خودش بازی می‌کند. هروقت دلش بخواهد، خودش را می‌کشد. وقتی آدمی صاحب‌اختیار زندگی خودش باشد، صاحب‌اختیار مرگ خودش هم هست.»

واقعیت صرفاً سکوی پرشی برای اندیشه و فعالیت‌های خلاقه است. در مدرسه «شک‌ورزیدن» و «هنر فراموش‌کردن» را آموخته‌ایم ‌ مخصوصاً فراموش‌کردن همهٔ چیزهایی که شخصی و بومی‌اند. ما در زمان زندگی می‌کنیم که متوالی است، اما سعی می‌کنیم تا جاودانه‌وار زندگی کنیم. چند اسم از گذشته را هم‌چنان حفظ کرده‌ایم، درحالی‌که زبانْ گرایشی به فراموش‌کردن آن‌ها دارد. ما از دقت بیهوده اجتناب می‌ورزیم. هیچ زمان‌بندی یا تاریخی در کار نیست؛ آماری هم در کار نیست.

پرسیدم: «بر سر دولت‌ها چه آمد؟» جواب داد: «گفته‌شده که آن‌ها به‌تدریج بی‌استفاده ماندند. انتخابات ترتیب داده می‌شد، جنگ‌ها اعلام می‌شد، مالیات‌ها وضع می‌شد، ثروت‌ها مصادره می‌شد، دستور بازداشت اشخاص صادر می‌شد و اقداماتی برای اعمال سانسور انجام می‌گرفت ـــــ اما هیچ‌کس بر روی این سیاره، اعتنایی به آن‌ها نمی‌کرد. روزنامه‌ها و مجلات، انتشار نوشته‌های کسانی را که «مقاله‌نویس» خوانده می‌شدند، متوقف کردند و همین‌طور هم انتشار آگهی‌های ترحیم تعطیل شد. سیاست‌مداران مجبور شدند کاری درست و شرافتمندانه پیدا کنند؛ بعضی‌های‌شان بازیگر نقش‌های خنده‌دار شدند و بعضی‌ها جادودرمانگر ـــــ بعضی‌ها در این مشاغل پیشرفت خوبی داشتند. البته بدون شک، خود واقعیت خیلی پیچیده‌تر از این شرح مختصر بود.»

موقعیت ما فوق‌العاده عجیب و استثنایی بود، و صادقانه بگویم، آمادگی‌اش را نداشتیم. این است که به‌ناچار دربارهٔ ادبیات صحبت کردیم؛ می‌ترسم غیر از چیزهایی که معمولاً به روزنامه‌نگاران می‌گویم، چیز دیگری نگفته باشم. آن رفیقِ شفیق یا خویشتن دیگر من، به تخیل باور داشت و به خلاقیت در پیداکردن استعاره‌های جدید. خود من به استعاره‌هایی باور داشتم که با متشابهات کاملاً شناخته‌شده و نزدیک مربوط باشد؛ متشبهاتی که تخیل‌مان از قبل قبول‌شان کرده باشد: پیری و مرگ، رؤیاها و زندگی، سیر زمان و جریان آب. من دیدگاهی را به اطلاع آن مرد جوان رساندم که قرار بود خودش سال‌ها بعد در کتابی شرح دهد.

تصاویر و کلمات چاپ‌شده، واقعی‌تر از خود رویدادها بود. مردم فقط چیزی را باور می‌کردند که می‌توانستند در صفحه‌های چاپ‌شده بخوانند. اصل‌واساس، راه‌وروش، و هدف نهاییِ ادراک عجیب ما از جهان، «هستی عکس‌برداری‌شده» بود.