بریده‌هایی از کتاب حکمت‌ها و اندرزها؛ جلد ۱

علم و فکر غذای روح است. آدمی باید به همان اندازه که درباره معاش خود فکر می‌کند درباره غذای روح خود نیز بیندیشد؛ و همان مقدار مراقبتی که در غذاهای جسمی لازم و ضروری است، در غذاهای روحی نیز لازم و ضروری است

علی علیه‌السلام می‌فرماید: «هر ظرفی به واسطه ریختن چیزی در آن از وسعتش کاسته می‌شود مگر ظرف علم که هر اندازه بیشتر بریزند وسیع‌تر و با گنجایش‌تر می‌گردد».

اگر فرضا می‌خواهید غرور ملی و تعصب داشته باشید، نسبت به فضائل و مکارم و صفات حسنه تعصب داشته باشید؛ با خود بگویید چرا فلان ملت عالم است و ما عالم نیستیم پس بکوشیم تا به آنها برسیم و از آنها هم جلوتر برویم، چرا فلان ملت اخلاق و عادات و روابط اجتماعی‌شان از ما بهتر است پس بکوشیم که مانند آنها [باشیم]

عالی‌ترین مظهر عقل و تربیت صحیح، خطایابی از خویشتن است؛ یعنی انسان بتواند در دریای ژرف افکار و اندیشه‌ها و تمایلات و افعال و اقوال خود فرو برود و خطاهای خود را بیابد و انگشت روی آنها بگذارد و آنها را از خود دور کند.

یک دسته به بازار این جهان می‌آیند و خودشان را می‌فروشند و برده می‌سازند

علی علیه‌السلام بعد از آنکه مذمّت شدیدی از تعصب می‌کند می‌فرماید: اگر فرضا می‌خواهید غرور ملی و تعصب داشته باشید، نسبت به فضائل و مکارم و صفات حسنه تعصب داشته باشید؛ با خود بگویید چرا فلان ملت عالم است و ما عالم نیستیم پس بکوشیم تا به آنها برسیم و از آنها هم جلوتر برویم، چرا فلان ملت اخلاق و عادات و روابط اجتماعی‌شان از ما بهتر است پس بکوشیم که مانند آنها [باشیم] و بلکه از آنها در درستی و امانت و فداکاری و حسن اخلاق جلوتر برویم؛

کسی که به دیگران ستم می‌کند؛ او در عین حال که به دیگری ظلم می‌کند در قلب خود قساوت و تیرگی و سیاهی ایجاد می‌کند، مثل این است که به جنگ عقل و قلب خود رفته است. این است که قرآن کریم همیشه بشر را «ظالم بر خویشتن» می‌خواند، زیرا یا در اثر جهالت بر خود ظلم می‌کند و یا در اثر طغیان شهوت و هوا و هوس بر عقل و قلب و انسانیت خود ستم روا می‌دارد.

بدن برای اینکه شاداب و بانشاط بماند، به یک رشته غذاها و آشامیدنیها و تنوعها احتیاج دارد؛ روح نیز به سهم خود غذا می‌خواهد؛ غذای روح علم است و حکمت و ایمان و یقین

بزرگان گفته‌اند: مثَل آرزوهای باطل دنیوی مثَل آب شور است، نه تنها انسان را سیراب نمی‌کند و رفع تشنگی نمی‌نماید بلکه تشنگی و عطش وی را اضافه می‌کند و شخص بیشتر می‌آشامد تا آنجا که او را می‌کشد:

«اَلَّذینَ امَنوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات»

علی علیه‌السلام فرمود: «از آن کسان مباش که سعادت آخرت را می‌خواهد اما بدون رنج و عمل، و توبه را تأخیر می‌اندازد به واسطه طول امل، همیشه به خود تلقین می‌کند که هنوز دیر نشده، زمان دراز است».

خداشناسی یگانه منطق صحیح و درست و مستحکم انسانیت است، پایه اصلی تقوا و پاکدامنی و راستی و درستی و شجاعت و شهامت و فداکاری است، مبنای انسانیت و منشأ امتیاز واقعی انسان از حیوان است

امام زین‌العابدین علیه‌السلام در دعا از خداوند متعال چنین مسألت می‌نماید: خدایا بر محمد و آل او درود بفرست و ایمان و یقین مرا به اعلی درجه برسان، نیت مرا نیکوترین نیتها گردان و عمل مرا فاضل‌تر و بهترین اعمال گردان.

رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: هرکس که می‌خواهد بدون آنکه مالی در کف داشته باشد بی‌نیاز باشد و بدون آنکه فامیلی و عشیره‌ای و خدم و حشمی داشته باشد عزیز و محترم باشد و بدون آنکه در رأس یک قدرت اجتماعی باشد و پستی را قبضه کرده باشد مهابت و صلابت داشته باشد، راهش این است که خود را از خواری معصیت و گناه خارج کند و به عزت طاعت پروردگارْ خود را پیوند کند.

روح احتیاج دارد به محبت دیدن و محبت کردن، احتیاج دارد به نظم اخلاقی، به فهم و معرفت و دانش، احتیاج دارد [به ایمان] و اعتقاد، احتیاج دارد به تکیه‌گاه محکمی که در کارها به او توکل کند و به او امیدوار باشد که او را در کارها اعانت می‌کند. اینها همه به منزله مواد لازمی است که برای مزاج روح لازم است و اگر تعادل و توازن به هم بخورد دیگر هیچ چیزی نمی‌تواند خوشی و آرامش به انسان بدهد.

خداشناسی نه فقط اول دین است، اولْ پایه و مایه انسانیت است. انسانیت اگر بنا بشود روی اصل پایداری بنا شود باید روی اصل توحید ساخته گردد

امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرماید: «از خصوصیات حق این است که به نفع احدی جاری نمی‌شود مگر آن که علیه او نیز جاری می‌شود و علیه کسی جاری نمی‌شود مگر آنکه به نفع او نیز جاری می‌شود.»

علی علیه‌السلام می‌فرماید: «دنیا خواه ناخواه منزلگاهی است برای بشر که چند صباحی در آن زندگی می‌کند و می‌رود». بعد می‌فرماید: «ولی مردم در این دنیا دو دسته‌اند: یک دسته به بازار این جهان می‌آیند و خودشان را می‌فروشند و برده می‌سازند؛ دسته دوم مردمی هستند که خود را در این بازار می‌خرند و آزاد می‌سازند»

خرما نتوان خورد از این خار که کشتیم دیبا نتوان بافت از این پشم که رشتیم بر لوح معاصی خط عذری نکشیدیم پهلوی کبائر حسناتی ننوشتیم پیری و جوانی چو شب و روز برآمد ما شب شد و روز آمد و بیدار نگشتیم افسوس بر این عمر گرانمایه که بگذشت ما از سر تقصیر و خطا در نگذشتیم ما را عجب ار پشت و پناهی بود آن روز کامروز کسی را نه پناهیم و نه پشتیم

امروز به یک جمله از حکمتهایی که به عنوان وصیت به ابوذر غفاری فرموده سخن خود را زینت می‌دهیم؛ فرمود: ای ابوذر! از آن بپرهیز که خیالات و آرزوها سبب شود که کار امروز به فردا بیفکنی، زیرا تو متعلق به امروز و مال امروز هستی نه مال روزهای نیامده؛ در آنجا که کار مفید و لازم و خداپسندی می‌خواهی انجام دهی تأخیر و دفع‌الوقت را روا مدار؛ ای ابوذر! به عمرت بیشتر بخل بورز تا به مالت.

تن تدریجا پیر و فرسوده و ضعیف می‌گردد ولی روح هرگز پیر و فرتوت و فرسوده نمی‌گردد؛ تن می‌میرد و متلاشی می‌گردد و هر ذره‌اش به جایی می‌رود ولی روح مردنی نیست، متلاشی شدنی نیست، باقی ماندنی است، بعد از رها کردن قشر بدن به عالمی دیگر منتقل می‌شود همان‌گونه که رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «شما برای جاوید ماندن آفریده شده‌اید نه برای فانی شدن و از بین رفتن».

فرق مؤمن و غیر مؤمن در این نیست که این خطا می‌کند و آن خطا نمی‌کند، فرق آنها در این است که مؤمن خطای خود را تکرار نمی‌کند، بیش از یک بار خطا نمی‌کند، اما غیرمؤمن چندین بار صدمه کاری را می‌خورد

سعدی در اول باب هفتم گلستان می‌گوید: حکیمی پسران را پند همی داد که جانان پدر هنر آموزید که ملک و دولت دنیا اعتماد را نشاید و سیم و زر در سفر بر محل خطر است، یا دزد به یک بار ببرد یا خواجه به تفاریق بخورد، اما هنر چشمه زاینده است و دولت پاینده و اگر هنرمند از دولت بیفتد غم نباشد که هنرمند در نفس خود دولت است، هرجا که رود قدر بیند و در صدر نشیند و بی‌هنر لقمه چیند و سختی بیند.

از بشر انتظار اینکه خطا نکند خطاست؛ بشر جایزالخطاست؛ از بشر باید انتظار داشت که خطاهای خود را تکرار نکند، از خطاهای خود استفاده کند. یعنی چه از خطاهای خود استفاده کند؟ یعنی آنها را بشناسد و مصمم گردد که تکرار نکند.

بسیاری از افراد مردم در همه عمر در پشت دیوار و حصار زندگی و خوشبختی معطل مانده‌اند و می‌گویند: «ما که از زندگی چیزی نفهمیدیم، زندگی بی‌معناست». این افراد همیشه در حیرت و سرگردانی بسر می‌برند و گاهی این تحیر و سرگردانی و بدبینی را به حساب حساسیت ذهن و درّاکیت فهم خود می‌گذارند و با یک دنیا غرور و کبر می‌گویند: این ما هستیم که به بیهوده بودن زندگی و دروغ بودن سعادت و خوشبختی و اصالت رنج و بدبختی پی برده‌ایم و اما دیگران چون به قدر ما حس و درک ندارند نمی‌فهمند. این اشخاص نمی‌دانند که خودشان مانند کوران بی‌بصری هستند که در پشت دیوار زندگی معطل مانده‌اند و نتوانسته‌اند در همه عمر درِ ورودی اصلی را پیدا کنند. اینها از همان اول، راه را چاه و چاه را راه تصور کرده‌اند و روی همین تصور غلط لحظه به لحظه از راه دورتر شده و همیشه در سیاهچال‌های زندگی بسر برده‌اند؛ به قول یکی از دانشمندان طوری پرورش یافته‌اند که برای احساس رنج و مصیبت کاملاً آماده‌اند و از کوچکترین رنجی فریادشان به فلک می‌رسد ولی نسبت به آنچه خوشی و سعادت است لَخت و مرده و بی‌حس می‌باشد.

کسی که اینچنین فکری داشته باشد و منتظر باشد که محتاجان درِ خانه او را بزنند و یا در کوچه و بازار جلو او را بگیرند تا او دست کمک به سوی آنها دراز کند او در دعای خود هنگامی که می‌گوید: «اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ» دروغگو است، زیرا کسی که از کوچکترین متاع دنیوی نسبت به دیگران بخل بورزد چگونه ممکن است به آسانی برای دیگران تمنای بهشت و سعادت ابدی نماید؟!

نمی‌توان به طور حتم ادعا کرد که مخترعین و مکتشفین هر عصری با استعدادترین افراد آن عصر بوده‌اند، زیرا ممکن است افراد مستعدتری بوده‌اند ولی فاقد یک شرط دیگر بوده‌اند و آن حوصله و صبر زیاد است. صبر و حوصله است که دوست قدیمی ظفر و موفقیت است؛ در اثر صبر و حوصله است که نوبت ظفر می‌رسد. اگر صبر و استقامت و حوصله باشد بی‌استعدادترین افراد هم ولو در یک زمان طولانی به هدف خواهند رسید، همان طوری که مولی علی علیه‌السلام فرمود: «آدم باحوصله ظفر را به چنگ خواهد آورد ولو بعد از یک زمان طولانی».

مسأله شانس و بخت، یک خیال و یک واهمه شیطانی بیش نیست. نه عقل مسأله شانس و بخت را به رسمیت می‌شناسد و نه دین. خداوند احدی را خوشبخت بالذّات و بدبخت بالذّات نیافریده؛ گلیم بخت هیچ کس نه آنچنان سفید بافته شده است که قابل سیاه شدن نباشد و نه آنچنان سیاه بافته شده است که قابل سفید شدن نباشد؛ گلیم بخت هرکس همان صفحه روح و آئینه قلب خود اوست؛ این صفحه، هم قابل سفید شدن و صیقل یافتن است و هم قابل سیاه شدن و تکدّر یافتن. علم و معرفت، ایمان و تقوا، مداومت بر عمل صالح، این صفحه را سفید و صیقلی و نورانی می‌کند؛ جهل و خرافات و تعصبات و فسق و فجور، آن را سیاه و تاریک می‌سازد. قرآن مجید در سوره دهر می‌فرماید: «ما بشر را آفریدیم از نطفه‌ای که آن نطفه ترکیبی است از استعدادات مختلف». همه گونه استعداد در آدمی هست. همه گونه راهی به روی او در این جهان باز است. او آزاد و مختار آفریده شده است و این خود اوست که باید راه راست را تشخیص بدهد و درست عمل کند و سقوط نکند.

«محکم‌ترین دستگیره‌های ایمان دوست داشتن به خاطر خدا و دشمن داشتن به خاطر خداست».

اتفاقا اگر مال یک نفر را بدزدی بهتر است از این که مال صدها هزار نفر را بدزدی. چطور است که ربودن مال یک نفر اسم دزدی دارد و ربودن اموال عمومی دزدی نیست؟